سيويل ايطاعتسيزليک

ايلک دفعه ١٨٨٤ جو ايلده آمريکادا Thoreau ثورو طرفيندن ايشلهنيلن سيويل ايطاعتسيزليک مفهومی، ١٩٨۰ جی ايللرده آوروپادا بؤيوک موباحيثهلرين مؤوضوعسو اولموشدور...

سيويل ايطاعتسيزليک ، «موعين درجهده» عاديلانه موناسيباتين حؤکم سوردويو دموکراتيک بير سيستئمده اورتايا چيخان جيدی حقسيزليکلره قارشی، قانونی ايمکانلارين توکنديگی نوقطهده سون بير چاره اولاراق اونا موتوسيل اولونان ، اؤزونه آنا ياسانی يا دا ايجتيماعی موقاويلهده [قرارداد] بيان اولونان موشترک عدالت مفهومونو تمل گؤتورهرک شيدتی رد ائدن، قانوندانکنار سياسی بير عملدير.

آشاغيدا گلن سطيرلرده ايلک نؤوبهده چاليشيلاجاق بو قيسا تعريف- تؤوضيح آچيلسين، آردينجا سؤزو گئدن دموکراسینين هانسی خوصوصيتلره صاحيب اولماسی ضرورتينه تاکيد ائديب سونرا دا بو خوصوصيتلره صاحيب اولمايان ، يانی «موعين درجهده عاديلانه» موناسيبتلردن سؤز ائديله بيلمهين اؤلکهلرده و دؤنملرده سيويل ايطاعتسيزليگين تطبيق ائديلهبيلهجگيندن و فونکسيونوندان بحث ائديلهجک...

١- سيويل ايطاعتسيزليک فنومنینين اساس عونصورلری

اليف- ياساديشيليق [قانوندان کناراولماق]

سيويل ايطاعتسيزليک ، حقسيز بير پراتيکه قارشی بوتون قانونی يوللار تجروبه ائديلديکدن سونرا ال آتيلان قانوندانکنار بير ايقدامدير. آنجاق ياسا ديشی بير ايشه ال آتماق قانوندانکنار تشکيلاتلانمانی يا دا قانوندانکنار ايقدامی پرنسيپ کيمی مودافيعه ائتمک معناسيندا دئييل. چونکو سيويل ايطاعتسيزليک آکتيويستی، مؤوجود اولان اساسی قانوندان ايرلی گلن نظمين تمل پرنسيپلرينه يا دا ايجتيماعی قراردادا کؤکلو ديبلی بير اعتيراضی يوخدور. ترسينه اولاراق، بو تمل موقاويلهنين اوصولونون چئيننمهسيندن حيس ائتديگی نيگارانچيليغی ديله گتيرمک اوچون بو يولدان ايستيفاده ائدير.سيويل ايطاعتسيزليک بو معنادا قانوندانکنار،آنجاق مشروع بير ايقدامدير.

ب- علنیليک، حسابلانابيليرليک

سيويل ايطاعتسيزليک ، قانوندانکنار اولماسينا باخماياراق، گيزلی دئييل و آچيق- علنی بير ايقدامدير. علنیليک نه فقط ايجاب ائدير کی، بو عملده ايشتيراک ائدنلر اؤزلرينی گيزلتمهسينلر بلکه ايقدام اولونان عملين ده افکار عومومی طرفيندن باشادوشولمهلی بير خوصوصيتده اولماسينی لازيم گتيرير. آنجاق علنیليک مفهومی ايله رابيطهده بعضی محدوديتلر، ايستيثنايی وضعيتلر واردير بونلارين ان اؤنمليسی، ايقدامين لاپ باشيندان علنی اولماسينا مربوطدور.دئمک بئله بير نگارنچيلق وار کی، ايقدامين لاپ باشيندان علنی اولماسی سيويل ايطاعتسيزليک عملینين موفقيته چاتيلماسینين قاباغينی بوتؤلوکله آلابيلسين. رولاند دوورکين Roland Dworkin بئله بير دوروما اؤرنک اولاراق، صاحيبيندن قاچان کؤلهنی [قولو] ساخلايان فردين[*] ايشيندن دانيشير.[*- تک بير فردين عملینين سيويل ايطاعتسيزليک آدلانديريليب يا دا آدلانديريلماماسی موباحيثهلی دير. هانا آرئنت-ين نظرينجه سيويل ايطاعتسيزليک آنجاق بير قوروپ حاليندا ايقدام ائتمکده اؤزونو گؤسترير. اونا گؤره صاحيبيندن قاچان کؤلهنی ساخلايان فردين رفتاری دا، ويجدانی اولاراق ردائدنين رفتاری دا، سيويل ايطاعتسيزليک ايقدامی کيمی آنلاشيلماز. حتا سيويل ايطاعتسيزليک مؤوضوعسوندا يازانلارين موطلقن موراجيعه ائتديکلری تورو- نون Thoreau عملی ده سيويل ايطاعتسيزليک کيمی تعريفلنمير.

سيرا ايله وئريلن، باشقا خوصوصيتلری داشييان، مخصوصن علنی اولان، چاغيريش هدفی ايله اولونان فردی ايقداملارين سيويل ايطاعتسيزليک اولاراق تعريفلنمهسی موناسيب دير. مثلن بير عسکرين ساواشا گئتمهديگينی، يعنی عومومی افکارا تؤوضيح وئرن فردی رفتارينی، سيويل ايطاعتسيزليک آدلانديرماق اولار. چونکو سؤزو گئدن آدام، نتيجهلری اعتباريله موطلقن بير عمله ايقدام ائدير، دئمک، اؤلدورمک عملينه قاتيلماق ايستهمهمگی ايله بللی بير مفهومو (اؤلدورمک ايستهمهمک آنلاييشينی) ايرائه وئريب، عومومی عدالت حيسينه موراجيعت ائتمکله بونون قبول اولونماسينی گؤزلهيير.] بئله بير وضعيتده هر شئيدن داها اؤنملی، عملين حياتا گئچيريلمهسی سيرادا گيزلی قالماسيدير. آنجاق گيزلی ساخلاماق ايشی سونا چاتديقدان سونرا بونو موطلقن عومومی افکارا تانيتديريب تفهيم ائتمک گرکدير.

حسابلانابيليرليک ايسه عملين سئيری و نتيجهلرينين، ايقدامين باشيندا سؤيلهننلره اويغون اولماسيدير. مثلن سسسيز اوتورما عملينه ايقدام اولوناجاقسا، ايقدام اولوناجاق ايش فقط بودور، و اوندان سونرا باشقا بير عمل ياپيلماياجاقدير. حسابلانابيليرليک عمله ايقدام ائدنلرين هربيريسینين صميميتی و اينانديريجيليغینين، سؤيلهديکلری ايله عمل ائتديکلرينين موطابيق و بير اولماسینين ايفادهسيدير. عئينی زاماندا، عملين تئوريزه ائديلمهسی، اونون باشقا شکيلده ايرائه وئريلمهسینين قارشيسيندا جيدی بير مانع ايجادائدير.

ج- سياسی و حوقوقی مسوليتين بويوناآلينماسی (اوستلهنيلمهسی)

سيويل ايطاعتسيزليک ايقدامچیسی فرد يا قوروپ عملینين سياسی مسوليتينی بوينونا آلير. سيويل ايطاعتسيزليک ايقدامچیسی باخيميندان عومومی افکارين گؤزلرينين اؤنونده اولماق اساسدير. بری باشدان اعتيبارن هدف بللیاولموش، ايقدامين نئجه جريان ائتمهسی موعينلشميش و آچيقلانميشدير. بونلارين اؤنجهدن نظرده آلينماسينا گؤره ايقدامين سونوندا سياسی مسوليتدن قاچينماقدان (اجتيناب ائتمکدن)، ايقدامی اينکار ائتمکدن دانيشماق يئرسيزدير.

حوقوقی (جزايی) مسوليت مؤوضوعسوندا ايسه فرقلی گؤروشلر واردير. بير پارا تئوريسيينلر حوقوقی مسوليتی قبول ائتمگی، ايقدامچیلارين صميميتلرينين ايفادهسی اولاراق ايدراک ائديليب، عملين چاغيرما (دعوتائديجی) تاثيرينين گوجلنديرهجگی لوزومی ايله بئله بير شئيی مودافيعه ائديرکن، باشقالاری مشروع سوييهده گيريشيلن بير ايشدن اؤترو جزالانديرمانی قبول ائتمهنين دوزگون اولماديغيندان مودافيعه ائديرلر.

د- شيدتين رد ائديلمهسی

سيويل ايطاعتسيزليگين اصيل اؤزلليکلريندن بيری ده شيدتی رد ائتمهسيدير. «سيويل ايطاعتسيزليک عملينده ايفادهسينی تاپان ايخلال سمبوليک خوصيتدهدير؛ بورادان دا پروتئستين باريشچی (شيدتی احتيوا ائتمهين) وسايطه محدود اولونماسی قاعيدهسی چيخير.»)هابئرماس- (Habermasآنجاق شيدتين نه اولدوغو، حودودونون هارادان باشلاديغی بحث اولونماليدير. مثلن هر جور زور (فيشار) ايشلتمک شيدتميدير؟ پسيکولوژيک باسقی عئينی کاتاقوری آلتيندا موذاکيره اولونابيلر؟ بو مؤوضوعدا عوموميتله قبول اولونموش ذهنيت بوندان عيبارتديرکی، ايقدامين، موخاليفلرینين يا دا واقيعهنين(اولايين) خاريجيندهکی اوچونجو شخصلرين فيزيکی و پسيکولوژيک بوتونلوکلرينه ضرر ديمهسين. گاندينين تئوريسينده داها دا ايرلی گئديليب تکليف ائديلير کی، يارالايان و ضرر ووران ايقداماتدان علاوه، يارالايان و ضرر ووران سؤزلردن ده چکينيلسين و موخاليف طرفينن مالينا بئله ضرر وورلماسين. سيويل ايطاعتسيزليک بير مئتود اولاراق، عوموميتله دوشمنليکلری درينلشديرمگين يئرينه، دوشمنليگی آرادان آپارماق، موخاليفینين يوخ ائتمهسی يئرينه، ايقناع ائتمک مقصدييله دوشونولموشدور. بونا گؤره ده شيدت قوللانماق سيويل ايطاعتسيزليگين هدفلريله تطابوقی يوخدور.

ه-اورتاق عدالت آنلاييشينا - عومومی ويجدانا يؤنلميش بير چاغريش

سيويل ايطاعتسيزليک اکثريته موراجيعهائدن بير چاغيريش، گؤندريلن بير مئساژدير. بو چاغريش توپلومدا اورتاق بير عدالت آنلاييشینين وارليغينی اساس توتور. «بو آنلاييشين تمل پرنسيپلرينين اوزون مودت دوام ائدن عاميدانه ايخلالی، خوصوصيله ده برابر اساسی آزادليقلار پرنسيپینين آياقلار آلتينا سالينماسی يا تسليمليگه يا دا عوصيانا يول آچار. سيويل ايطاعتسيزليک يوليله بير آزينليق قوروپ، چوخونلوغون ياپديقلارينين بو شکيلده آنلاشيلماسينی ايستهييب ايستهمهديگينی گؤزدن گئچيرمگه يا دا اورتاق عدالت آنلاييشينا اويغون اولاراق آزينليغين طلبلرينی تانيماق ايستهييب ايستهمهديگينه زورلار.» (راولز Rawls). راولزين بورادا سؤزونو آچديغی اورتاق عدالت آنلاييشی قاورامی، قوردوغو ايجتيماعی موقاويله مودئليندن قايناقلانير. آنجاق بئله بير قراردادين يا دا بوتون تمل حقلری قارانتی ائدن بير آنا ياسانين مؤوجود اولماديغی دوروملارا دا بئله بير قاورامين معنالی اولدوغونو و موطلق ديکتاتورلوق دؤنملری خاريجينده عوموميتده سؤز قونوسو ائديلهبيلهجگينی دوشونمک اولار. مساله «... مؤوجود اولان عادت حيسینين،- بللی بير مووفقيت گؤزلهمکله اونا موراجيعه ائتديکده- نه قدر گوجلو اولوب اولماماسيدير...حاقلی گؤستريلهبيلهجک سيويل ايطاعتسيزليگين فقط سؤزو گئدن جمعيتده گوجلو بير عدالت حيسینين وارليغی دوروموندا، معقول و موثير غئيری کونفورميزم ( nonkonformizm ) بيچيمی اولابيلهجگی گرک اونودولماسين. تورکجهده ايشلهنيلن عومومی ويجدان مفهومی بونا بنزر دورومو و فيکری بيان ائدير.

اورتاق عدالت مفهومونو/ عومومی ويجدانی اؤزونه اساس گؤتورن سيويل ايطاعتسيزليک ايقدامی، فردی منفعت يا دا ايجتيماعين باشقا عوضولرينين حقلرينين غصبينه يول آچاجاق قوروپ منفعتلرينی گودمکله، تحقوق تاپابيلمز. مثلن ديينی آزادليقلاری ايخلال ائديلن بير مذهبين حقلرينی مودافيعه ائتمک اوچون سيويل ايطاعتسيزليکدن ايستيفادهائتمک مومکوندور، حالبوکی دينی اعتيقاداتی يا دا قواعيدی ايجتيماعين بوتونو اوچون گئچرلی قاعيدهلر حالينا گتيرمک آماجی ايله بئله بير يولدان ايستفاده ائتمک اولماز. چونکو کيمسهدن باشقاسینين اعتيقاداتی دئين کيمی ياشاماسی طلب ائديلمز.

و- سيتئمين بوتؤولوگونه دئييل مونفريد حقسيزليکلره قارشی اورتاق ايقدام(عمل)

سيويل ايطاعتسيزليک ايقدامی آز يا دا چوخ عاديل اولدوغو فرضائديلن ايجتيماعی رابيطهلر سيستئمينه قارشی دئييل تک تک حقسيزليکلره قارشی ياپيلير. يانی سيستئمين بوتونونه يؤنلميش بير موتقابيل چيخيشدان سؤز گئتمير. سيستئمين عمومی معنادا عدالتلی اولدوغو مفروض ساييلير. بو آنلامدا سيويل ايطاعتسيزليک ايدئولوژيک بيرلشمهلری ايجاب ائتمز. فرقلی بير دئييشله دئسک، فيکير سوييهسينده تام بير اؤرتوشمه و تطابق گرک دئييل، فيکيرلرين قيسمن ايليشگیسی و چاخيشماسی کيفايتدير. چونکو، چوخ فرقلی ايدئولوژيلردن يولا دوشمگه باخماياراق بعضی کونکرت مسالهلرله رابيطهده عئينی نتيجهلره چاتماق مومکوندور. مثلن آوروپادا، نووه سيلاحلارينين يئرلشديريلمهسينه قارشی ياپيلان ايقداماتدا سوسياليستلرين، ياشيللارين يانيندا بيرپارا ديينی قوروپلاردا يئر توتموشدولار....

اصلينده سيويل ايطاعتسيزليک تشکيلاتلانمالارينين مووفقيتی، «فرقلی مئييللرين چاليشمالارينی موشترک بير مقصده يؤنلتمه کاپاسيتهسی ايله» موستقيم تناسوبی واردير. «بو کاپاسيتهسينی يا دا ايستگينی ايتيرن جمعيت ايقدام باجاريغينی دا ايتيرميشدير.»(هانا آرئنت)

مونفريد حقسيزليکلره قارشی موشترک ايقدام ائتمه پرنسيپيندن چيخاريلا بيلن بير نتيجه ده سيويل ايطاعتسيزليک تشکيلاتلانمالارينين عؤمورلرينين عوموميتله سؤزو گئدن حقسيزليگين رفع ائديلمهسيله محدود اولماسيدير. يانی اينسانلار اورتاق و کونکرت بير هدف اطرافيندا گئچيجی اولاراق بير آرايا گلير، مساله حل اولان کيمی ده داغيليرلار. ايکينجی نتيجه ايسه فرقلی دونيا گؤروشلرينين تمثيل ائديلديگی بو جور تشکيلاتلانمالارين عوموميتده عدم مرکزيتچی، کوتله ايبتيکارينا دايانان، دموکراتيک تشکيلاتلانمالار اولماسيدير. بئله بير شرط سيويل ايطاعتسيزليک تشکيلاتلانمالاريندا يئر آلان اينسانلارين پارتيلاردا عوضو اولمالاری موقابيلينده مانع تؤرهتمز. بلکه داها چوخ سيويل ايطاعتسيزليک ايقداملارينين «کلاسيک» پارتيلار واسيطهسيله يورودولمهيهجگينی ايفاده ائدر. چونکو بو پارتيلار اينسانلاری اورتاق بير دونيا گؤروشو اطرافيندا بير آرايا گتيرن قاليجی تشکيلاتلانمالارديلار. پارتی چرچيوهسينده ياپيلابيلهجک بير چاغيريش باشقا قوروپ و فردلرين قاتيلماسی اؤنونده ان آزيندان پسيکولوژيک باريئرلر(موانع) تؤرهدهجک، بئلهجه ده «فرقلی مئييللرين چاليشمالارينی اورتاق بير مقصده يؤنلتمکده» مووفق اولماياجاقدير.

ز- ايقدام جيدی حقسيزليکلره قارشی ياپيلير و حقسيزليکله معقول بير رابيطه ايچيندهدير

سيويل ايطاعتسيزليگه آنجاق جيدی حقسيزليکلره قارشی، ائلهجه ده باشقا حقسيزليکلرين برطرف ائديلمهسینين قارشيسيندا انگل تؤرهدن حقسيزليکلره قارشی موراجيعه اولونور. يانی قانونی يوللارلا نتيجه آلينمايان هر وضعيتده قانوندان کنار يولا، سيويل ايطاعتسيزليگه موراجيعه ائديلمز. چونکو بئله بير شئی سيويل ايطاعتسيزليگی غئير موثير حالا گتيرهجک، قاتيلانلارين اينانديريجيليغينی آزالداجاقدير. جيدی حقسيزليکلرين نه اولدوغو ايسه قابيل بحثدير. جون راولز ( John Rawls ) قوردوغو عدالت تئوريسيندن يولا دوشهرک، برابر آزادليقلار و برابر شانس [**] پرنسيپلرينين ايخلال ائديلميش اولماسینين و حقسيزليگين سياسی موخاليفته باخماياراق اوزون مودت بويو دوام ائتمهسینين لوزومونو شرط کسير. [**راولز برابر آزادليقلار پرنسيپی ايله سئچمه و سئچيلمه حقينی، ايفاده و توپلانما، ويجدان و اينانج اؤزگورلوغونو، بدنسل بوتونلوغون توخونولمازليغينی، شخصی مولکيت حقينی، برابر شانس اصلی چرچيوهسيند ايسه ايقتيدار و مسوليت پوزيسيونلارينين هرکسه آچيق اولماسينی ايفاده ائدر.]

بونا مربوط تاکيد ائديلمهليدير کی، ايقداملار اؤلچولو، مقصده اويغون، قارشيسينا چيخيلان حقسيزليکله معقول بير رابيطه ايچينده اولماليدير. «تعروض[موقابيله-چاتيشما] زامانی هانسی ايقداما قرار وئريليرسه وئريلسين، بونون مقصده ساری، تعروضون سونا يئتيشمهسيندن سونرا اورتايا چيخماسی ايستهنن دوروما اويغون اولماسی گرکدير» (قالتونگ- Galtung)

ح- حقسيزليکلرله ايلگيلی ايکی ايستاندارد قوللانيلماز

عومومی ويجدانا / اورتاق عدالت آنلاييشينا چاغيريش آماجينی گودن سيويل ايطاعتسيزليک ايقدامچيسی حقسيزليکلرله ايلگيلی ايکی معياردان ايستفاده ائتمز. مثلن ايشکنجهيه قارشی چيخيليرسا، کيمه ايشکنجه اولونماسينا، کيمين ايشکنجه ائتديگينه باخيلامادان، ايشکنجهيه قارشی چيخيلير.

ايندی، سيويل ايطاعتسيزليگين عوموميتده قبول اولونموش اؤزلليکلرين قيساجا وئرندن سونرا سيويل ايطاعتسيزليگين تعريفينی موختليف سياسی فعاليتين شکيللريله موقاييسهده وئرمک يئرينه دوشر: «سيويل ايطاعتسيزليک، قانونی اعتيراض شکيللرينه قارشی بير حوقوقی نورمون چئيننمهسيله؛ فردی و طبيعی حقلرين پوزولمالارينا قارشی ديقته و حؤرمته لاييق بير اخلاقی- سياسی موتيواسيونلا ايشلنمهسيله؛ گيزلی مورتکيب اولونان کيريمينال عمللره قارشی عومومی ويجدانين يانيندا آچيق اولماسييلا؛ سونتی [گلهنکسل]، کلاسيک ديرهنمه حقی، دئوريم، چئوريليش، حؤکومت ضربهسينه قارشی دوروما گؤره هامييا آچيقليغی و شيدتسيزليگی ايله؛ سياسی تئرور و ديينی فاناتيزمه قارشی، اعتيراض ائديلن دؤولت عملینين حقسيزليگینين باشقا اوچونجو شخصلر طرفيندن گؤرولهبيلهسی، آنلاشيلابيلهسی و يئنه اؤزونون گوبود گوج اعماليندان تمييزلنميش اولماسی ايله؛ ايرهلی سورولهبيلهجک صميميتسيزليک ايديعالارينا قارشی ايقدامين نتيجهلرينه قاتلانماغا حاضيرليقلی رفتاريله تملده [سياسی فعاليتين شکيللريندن] آيريلماقدادير.»

٢- نئجه بير حوقوق دوزنی؟

سيويل ايطاعتسيزليک عوموميتله حوقوق دوزنينه قارشی دئييل، حوقوق دوزنی ايچريسينده وار اولان يا دا اورتايا چيخا بيلهجک حاقسيزليقلارا يا دا حوقوق دوزنینين فاسيداولماسی، پوزولماسی تهلوکهسينه قارشی بير واسيطه اولاراق تارتيشيلير. بو، عومومی معنادا عاديل بير حوقوق دوزنینين وار اولدوغو، آنجاق بو حوقوق دوزنینين ضيمنی کونترول و دوزلتمه مکانيزملرينه احتياج اولدوغو واقعيتينه دايانير. ذاتن موطلق آنلامدا عاديل اولان هئچ بير حوقوق دوزنيندن، سؤز ائديلمز. هابئرماس، سيويل ايطاعتسيزليگين حوقوق دوزنينده

اؤنگؤرولن[اؤنجهدن نظرده آلينميش]، احتياج دويولدوغو اوچون آناياسا دا يئری اولان، قانونلارين بير دفعهدن آرتيق موذاکيره ائديلمهسی، آناياسا محکمهسی يولونون آچيق اولماسی کيمی کونترول مکانيزملريندن بيری اولا بيلهجگينی سؤيلهديکدن سونرا بئله دوام ائدير: «...اؤزوندن موطميين اولان هر دموکراتيک دؤولت، سيويل ايطاعتسيزليکی سياسی کولتورونون ضروری بير عونصورو اولدوغو اوچون اؤز قورولوشونون آيريلماز بير پارچاسی کيمی گؤرور».

سؤزو گئدن حوقوق دوزنینين نئجه اورتايا چيخابيلهجگی مؤوضوعسوندا فرقلی تصوورلر واردير.مثلن هانا آرئنت سيويل ايطاعتسيزليکين آمريکايا مخصوص بير فنومن اولدوغونو ايديعا ائدرکن اوفوقی بير قرارداد اساسيندا قورولدوغونو، يعنی اينسانلارين اؤزلری آرالاريندا آنلاشديقدان سونرا بو آنلاشمانين شراييطينه اويغون بير دؤولت اولوشدوردوقلارينی، بو دؤولتين فرقلیليک اصلينی قبول ائتديگينی سؤيلهيهرک گئرچکلنديرير.

جون راولزين عاديل توپلوم تصوورو ايسه طبيعی وضعيتدهکی اينسانلارين اؤز آرالاريندا آنلاشاراق بير ايجتيماعی قرارداد ايجاد ائدهجکلرينی، بو موقاويلهنين بير سيرا قاعيدهلرينين- خوصوصيله برابر آزادليقلار و برابر شانس اوصولونون- ايخلال ائديلمهسی قارشيسيندا سيويل ايطاعتسيزليک کيمی بير تدبيری اؤنگؤرهجکلرينی مفروض سايير.

مئيدانا چيخمانين بيچيمی مؤريدينده فرقلی ياناشمالار باخماياراق گونوموزون دموکراتيک حوقوق دؤولتینين اؤزلليکلری مؤوضوسوندا عومومی بير گؤروش بيرليگینين مؤوجوداولماسيندان دانيشماق اولار. بو خوصوصيتلرين اؤنمليلرينی بئله بير سيرايا دوزهبيلريک:

سئچمه و سئچيلمه آزادليغی، بيان و تشکيلاتلانما آزادليغی، قانون اؤنونده برابرليک، محکمهلرين باغيمسيزليغی، قووتلرين آيريليغی، اينسانين جيسمی و پسيکولوژيک بوتونلوگونون توخونولمازليغی (ايشکنجه و اذيتين قاداغانليغی)، عومومی اولاراق آداملارين گلير فرقلريندن آسيلی اولماياراق اؤزلرينی گليشديرمه، گئرچکلشديرمه شراييطینين وارليغی، آزينليق حقلری (فرقلیليکلرين قبول ائديلمهسی، چوخولجولوق) و چوخونلوق قاعيدهسی.

آشاغيدا، بو اؤزلليکلردن سيويل ايطاعتسيزليک باخيميندان خوصوصی اهميتی اولان فرقلیليک اصلی و چوخونلوق قاعيدهسینين فونکسيونو حقينده قيساجا موذاکيره ائتمک ايسترديم.

اليف- فرقلیليک اصلی

هانا آرئنت، توکويل-دن نقل ائدهرک آمريکا دئموکراسیسینين «دهشت وئريجی بير واقعيتينی» قارالارين و قيزيل دريليلرين باشلانقيجداکی موقاويلهنين خاريجينده فرض اولونمالارينی سؤيلهيير. آرئنته گؤره بو، آمريکانين آنجاق يورتداش حقلری حرکتی ايله آچيق شکيلده گؤزلر اؤنونه سريلن چيخمازيدير(بن بستیدير). موهاجير اؤلکهسی اولان آمريکايا، سونرادان گلن بوتون اينسانلار اوچون «خوشگلدين » مراسيملری قورولموش اولسادا قارالار و قيزيلدريليلر، يانی او تورپاقلارين يئرليلری بو «قبول ائتمه و رسمی تانيما ژئستینين» خاريجينده ساخلانميشلار.

بئله بير وضعيتده، سيويل ايطاعتسيزليکين دوزهلتمه مکانيزملريندن بيرينی تشکيل وئرهجگی بير دئموکراسيده کنارائديلن، ايجتيماعی قراردادين خاريجينده ساخلانيلان، تانينمايان آزليقلارين اولماماسی لازيم گلير. يانی بئله بير ايجتيماعی موقاويله فرقلیليگی قبول ائدن، فرقلیليگين قوروملاشماسينا (نهادينه اولماسينا) ايجازه وئرن بير قرارداد اولماليدير.

آزينليق مفهومو دئييلنده ايلک عقله گلن شئی ديينی، ائتنيک و بؤلگهسل آزينليقلاردير. آنجاق بوگون آزينليق قاورامی چرچيوهسينده فرقلی ياشام بيچيملری، فرقلی داورانيش بيچيملری اولان قوروپلار دا موذاکيره ائديلير. «تداخول ائتميش موشترک کولتورل دگرلر و کولئکتيو کيمليکلر بؤلونورکن ياشامسال مسالهلرده چوخونلوق پرنسيپی عئينن گئچريليگينی دوام ائتديريسه، ميلی، ائتنيک يا دا ديينی آزينليقلاردا اولدوغو کيمی بؤلونمهلر اولاجاق، يانی چوخونلوق پرنسيپینين اصلی فونکسيون و گئچرليليک شراييطینين زدهلنديگینين گؤستريجیسی اولان آيريمچيليق گوندمه گلهجکدير.»(هابئرماس). دؤولتين بو معنادا، فقط ائتنيک، ديينی آزينليقلارا دئييل، بلکه فرقلی ياشام بيچيملری اولان فيکری آزينليقالارا، فرقلی جينسل ترجيحلری اولان آزينليقلارا دا ديقت ائتمهسی گرکدير.

بورادا چوخ اهميتلی بير مؤوضوعنون بللی اولماسی لازيمدير. کيمين آزينليق يا دا فرقلی اولدوغونا قرار وئرمه حقی، چوخونلوغون الينده اولماماليدير. « بو عيلته گؤره هر هانکی بير ايجتيماع، ايستهديگی هر هانکی بير خوصوصيته داياناراق فرقلی اولدوغونو ايديعا ائدهبيلمهليدير. ”من باشقايام”، دئين-ين باشقاليغی اساسيندا بير قوروپ ساييلا بيلمهليدير. ”بو خوصوييت بير فرقلیليکله موعاديل اولا بيلرمی؟” کيمی ايذين وئريجی بير سوآلا و موذاکيرهيه يئر يوخدور.» بير آرايا گلن اينسانلار ديللری، دينلری، مذهبلری، جينسل ترجيحلری يا دا دونيا گؤروشلری، ياشام طرزلری اعتيباريله اؤزلرينی فرقلی، آزينليق بير قوروپ اولاراق گؤرورلرسه، اونلارا ايجتيماعی قراردادين سينيرلاری چرچيوهسينده ايستهديکلری بيچيمده ياشاما حقی تانينماليدير.

آزينليق حقلری تارتيشيليرکن فردين حقلری گؤزدن سالينماماليدير. نه بوتون اينسانلای قوروپلارا بؤلمک مومکوندور نه ده اينسانلارين اؤزلرينی بير قوروپ منسوبيتيله تعريفلهمگين ضرورتی واردير. بو معنادا، فردين حقلرینين، ان کيچيک واحيد اولاراق دؤولته قارشی و سؤزو گئدن قوروپلارا قارشی قورونماسی اؤنمليدير.

ب- چوخونلوق قاعيدهسینين فونکسيونو

آزينليقلارين حقلرينی نظرده آلماق ايستهين بير دئموکراتيک رژيمده چوخونلوق قاعيدهسی نئجه ايشلهمهليدير؟ اؤنجهليکله بللی اولماليديرکی، دموکراتيک دؤولت طرحلرينين (تاساريم) بوتونونده چوخونلوق قاعيدهسی عوموميتله قبول اولونموش بير قاعيدهدير. هاينس کلئقئره Heinz Kleger گؤره چوخونلوق قاعيدهسی «...دموکراسيلرين فقط قرار آلما و تطبييق ائتمه قابلييتلرينه ماليک اولمالاری اوچون دئييل، بوندان علاوه سياسی برابرليک پرنسيپینين ايفادهسی اولماسی عيلتينه گؤره ده» اونلارين ضروری بير خوصوصيتيدير. چونکو بوتون سسلرين(رايلرين) دگری برابردير.

مساله بو پرنسيپين وارليغی، عوميتله قبولو دئييل، بو پرنسيپين تک باشينا کيفايت اولماماسيدير. هاينس کلئقئر چوخونلوق قاعيدهسينی دموکراسینين اونون اساسيندا يوکسلميش ايکی تمل ديرکدن (سوتون) بيريسی کيمی قيمتلنديرير. کلئقئره گؤره ايکينجی تمل ديرک ديالوقدور. «بو تمل قرار آلما ديرگینين(چوخونلوق قاعيدهسی) يانيندا هر دموکراسی باخيميندان حياتی اؤنمده اولان عومومی افکاری يارادان، گئرچگی آرامايا يؤنلميش ديالوق ديرگی واردير.» يانی آنجاق قرار آلما پروسهلرينده کيفايتجه کومونيکاسيونا، هرکسين دوشونجهسينی آچيقلاماسينا ايذين وئرن، بونون مکانيزملرينی/کاناللارينی تشکيل ائدن ايفاده ائديلن دوشونجهلری ديقته آلان، گليشمهيه و اؤيرنمهيه آچيق و موستعيد بير دموکراسيده چوخونلوق قاعيدهسی معناليدير.

هابئرماس، دموکراسینين تاماملانميش بير پروژه اولماديغينی، بوندان علاوه، تاماملانا بيلمهيهجگينی، موداويم رئويزيونا احتياجی اولماسینين، ضرورتينی قئيد ائدير و. بو سببدن ده چوخونلوق قاعيدهسی سون تحليلده قبول ائديلسه ده بونون آرقومانلارا دايالی فيکير اولوشدورما پروسهلرينين سوندا گوندمه گلمهسينی و يوخاريدا بيلديريلن محدوديتلرين يانی تمل اينسان حقلرينين، آزينليق حقلرينين ديقته آلينماسی لوزومونو سؤيلهيير.

لئوئنت کؤکئر Levent Köker، هابئرماسين بو ديسکورسيو دموکراسی تارتيشماسينا موراجيعه وئرمکله، دموکراسینين کومونيکاسيون بؤعؤونو بئله ايفاده ائدير: «جمعيتده موقيد ائديجی کئيفيتده اولان قرارلارين آلينماسی پروسهسينده، بو موقيد ائديجی قرارلاردان تاثيرگؤتورهجک يا دا بو موقيد ائديجی قرارلارين تطبييقيندن پوتانسيئل اولاراق تاثير گؤتورمه احتيمالی اولان بوتون ساحهلر، مونفرد يا قروپ شکيلينده، آکتيوجهسينه بو قرارلارين آلينماسينداکی تارتيشما پروسهسينه اؤز رابيطهلرينی، اؤز ايستکلرينی قاتابيلمه آزادليغينا، قاتابيلمه ايمکانلارينا صاحيب اولماليديرلار».

نهايتده چوخونلوق قرار وئرهجکدير، آما چوخونلوق بيرينجی اولاراق آزينليق حقلرينين ده داخيل اولدوغو توخونولماز و تحويل ائديلمز(دئور ائديلمز) اينسان حقلرينه موخاليف قرارلار وئرهبيلمز. ايکينجيسی ده، قرار وئرمه پروسهسينده هرکسين سؤزونو سؤيلهمهسی ايمکانينی رسميتله تانير.

بو اؤزلليکلره صاحيب دموکراسی، اؤزونو موطلق دوغرونون تجسومو کيمی گؤرمهين، بوندان علاوه موطلق دوغرونون وارليغينا اينانمايان، اؤزونه اينانان، گليشمهيه، اؤيرنمهيه آچيق دموکراسيدير. بو شراييطده سيويل ايطاعتسيزليک دموکراسینين اؤزونو گليشديرمهسینين، يورتداشلارين اؤزلرينی سورغولامالرينين بير واسيطهسی، آتيلان آديم اوزرينده بير دفعه داها جيدی شکيلده دوشونولمهسینين، دوغرويا بير آديم داها ياخينلاشيلماسینين بير ايمکانی اولاراق گؤرولهبيلير.

٣- دموکراتيک اولمايان اؤلکهلرده سيويل ايطاعتسيزليگين آنلامی

اساس اولاراق دموکراتيک موناسيباتين وار اولدوغو جمعيتلر اوچون گئچرليليگی مودافيعه ائديلن سيويل ايطاعت سيزليگين، بو اؤزلليکلری داشيمايان سيستئملرده و دؤنملرده گئچرليليگينی، باشقا بير سؤزله دئسک تطبيق ائديلهبيلمهسينی و فونکسيونونو تارتيشماق گرکدير.

بورادا توتاليتئر رژملرله، توتاليتئر اولاراق توصيف ائديلمز، دموکراتيک حوقوق دؤولتينه مربوط ساييلان اؤزلليکلرين قيسمن وار اولدوغو اؤلکه همده دؤنملری آييرماق گرکير.

اليف-توتاليتاريزم و فردی ايطاعتسيزليک

توتاليتاريزمين نه اولدوغو مؤوضوعسوندا چئشيدلی ياناشمالار واردير. مثلن هانا آرئنت توتاليتئر رئژيملرين اصلی ايکی اؤزلليگینين دونيا بويو گئچرلیليک ايديعاسی ايله ايستيقرارسيزليق اولدوغونو سؤيلهيير.

آرئنته گؤره بو رئژيملر اؤزلرينی يئر و زامانلا محدودلاشديرمازلار؛ اوصوللارینين دونيانين هر طرفينده و ابديته قدر گئچرلی، موطلق دوغرولار اولدوغوو ايديعا ائدرلر.

آنجاق بو دونيا بويو قانونلار/موطلق دوغرولار ليدئرلرين يا دا پارتيلرين قرارلارينا گؤره تئز-تئز دگيشيرلر. بو معنادا توتاليتاريزمين ايکينجی اؤزلليگی ايستيقرارسيزليقدير. بو گون آغ اولان يارين قارا، بوگون قهرمان اولان ايسه يارين خايين اولا بيلير. مثلن هيتلئرين سؤزلری نازی آلمانياسيندا قانون حؤکموندهايديلر. [اينقلابدان سونرا خمينی دؤنمينده اونون سؤزلری ده قانون حؤکمونده ايدی] بونلارين يازيلی حالا گتيريلمهسی بئله لازيم گؤرونموردو.

«رئال سوسياليست» اؤلکهلره مربوط وئريلن چارپيجی بير ميثال، چئشيدلی دؤنملرده آپاريلان تصفييه حرکتلريدير.اينسانلارين بوگوندن يارينا خايين اعلان ائديليب اؤلدورولمهلری فقط توتاليتاريزمين کئيفی (ايستيقرارسيزليق) عونصورويله ايضاح ائديله بيلر.

توتاليتئر رئژيملری کاراکتئريزه ائدن اوچونجو بير عونصور، دؤولتين خالق اوزرينده تام بير حؤکمرانليق [حاکيميت] قورابيلميش اولماسيدير. بو حؤکمرانليغين مانيپولاسيون نتيجهسی گؤنوللو بير ايطاعتهمی دايانديغی، يانی مثلن، آلمانلارين «هيتلئرين گؤنوللو جللادلاری»می اولدوقلاری يوخسا باسقی و ظولومون اونلاری حرکتسيز حالامی گتيرديگی تارتيشمالاری گونوموزده ده بؤيوک بير بيچيمده دوام ائتمکدهدير. آنجاق نهايتده ايجتيماعی موخاليفتن بوتؤولوکله سوسدورولموش و کونترول آلتينا آلينميش اولماسی توتاليتئر رئژيملرين اصلی بير اؤزلليگيدير.

توتاليتئر رئژيملرده فرقلی مئييللرين حقلريندن سؤز گئدهبيلمز. بؤيوک بير ايديعانين داليندا قايناشميش کوتله هدف توتولار. چئشيدليليک، چوخونلوق ياساقدير. «”اوملئت” ياپماق اوچون فردين ”يومورتا” کيمی سينماسی گرکدير. بير موطلقين، حياتا گئچيريلمهسی يا ايشلنمهسی، مونفريد آدامين ياشاميندان موقدم راق ساييلير، دئمک فرد، موطلقين ترئقئری Träger-i يانی يوک داشييانی حؤکموندهدير.»

توتاليتئر رئژيملرده فردلرين يا دا قوروپلارين عومومی افکارا چاغريش کئيفيتيندهکی علنی ايقداملار اولان سيويل ايطاعتسيزليک ايقداملارينا گيريشمهلری دوشونولمزدير. بو جور رئژيملرده اينسانلاردان آنجاق «جانيانه عمللره قاتيلمامالاری و تضييقی ايچدن تاييد ائتمهمهلری يولوندا عومومی بير مسوليت گؤزلهنيلهبيلير.»(سانئر H.Saner) هانا آرئنته گؤره توتاليتئر رئژيملرده اينساندان گؤزلهنيلهبيلهجک تک شئی پيسليگين شريکی اولماماق، بو معنادا عومومی ساحهلردن چکيلمکدير.

قيساجاسا دئمک اولار کی، توتاليتئر رئژيملرده سيويل ايطاعتسيزليک ايقداملارينا شراييط يوخدور. ديرنمه مسوليتی پيسليگی شريک اولماماغا محدودلاشير. پيسليگه شريک اولماقدان، چرخين ديشی اولماقدان اوزاق گزمک يولونداکی فردی ايطاعتسيزليک سيويل ايطاعتسيزليک اولاراق تعريفلنهبيلمز. يوخاريدا معلوم اولدوغو کيمی سيويل ايطاعتسيزليک عوموما يؤنلميش آچيق بير چاغريش، علنی بير تشبوثدور.

ب- دئموکراتيک اولمايان، عئينی حالدا توتاليتئر ده اولمايان رئژيملرده سيويل ايطاعتسيزليک

باشقا اؤلکهلرده، يانی تعريف اساسيندا «او و يا بو اؤلچوده عدالتلی» اولمايان آنجاق عئينی حالدا توتاليتئر کيمی ده تعريفلهنه بيلمهين اؤلکهلرده سيويل ايطاعتسيزليگه موراجيعه اولونا بيلر می؟ و اگر موراجيعه اولونا بيليرسه، اوندا بو ايقداملار نئجه بير فونکسيون داشيير؟

بيرينجی سوآلا بير «بعلی» جاوابی وئرمک اولار:

ايلک اولاراق، بو اؤلکهلرين بير چوخونون آنا ياسالاريندا - پراتيک تطبييق وئريلمهسه ده- تمل حقلرين بير قيسمتی مؤوجوددور و سيويل ايطاعتسيزليک ايقداماتينا ال آتماق اوچون بو حقلره رئفرانس کيمی روجوع ائتمک اولابيلر.

ايکينجی اولاراق ايسه بو اؤلکهلرده ده موراجيعه اولونا بيلهجک، ان آزيندان توپلومون موعين کسيملری (قيسمتلری) اوچون موشترک بير عدالت حيسینين، باشقا سؤزله عومومی ويجدانين وارليغيندان سؤز ائديلهبيلير و سيويل ايطاعتسيزليکچی اوچون روجوع مرجعی اولاراق اؤنملی اولان عومومی ويجدانين حؤکومت/دؤولت باخيميندان دا بللی بير اؤنمی واردير. دؤولتين علنی حقسيزليکلره قارشی ياپيلان قانوندان کنار ايقداملارين قارشيسيندا بير چوخ دورومدا سسسيز قالماسينی، دؤولتين،- يازيلی هئچ بير متنده يئری اولمايان- عومومی ويجدانا ديقت گؤسترمک زوروندا اولماسی ايضاح ائدير. چونکو بو جور اؤلکهلرده دؤولتين ظاهيرده ده اولسا اؤزونو دموکراتيک گؤسترمگه و مشروعيته چاليشير. سؤزلری تاماميله گئچرلی قانون حؤکمونده اولان هيتلئرين مشروعلوق دردی يوخ ايکن، او يا دا بو شکيلده موکراتيک اولدوغونو ايديعا ائدن هر حؤکومتين بئله بير احتياجی واردير.

موشترک عدالت آنلاييشی يا دا ويجدان عومومی مفهوملارينين هر کسجه فرقلی يوروملانا بيلهجک اؤزلليکده اولدوغونون فرقينه قالمالی. او زامان کی، بو مفهوملار قايناقلارينی بير موقاويله يا دا آناياسادان آلميرلار، مساله داها بؤيوکدور. آنجاق قايناغينی تاريخدن، ديندن، گلهنکلردن، گئچميش موجاديلهلردن باشقا سؤزله اورتاق حافيظهدن آلان بير عومومی ويجداندان، عومومی عدالت آنلاييشيندان دانيشماق اولاندير. البته بئله بير سوآل وئريله بيلر کی: بوتون کومونيکاسيون وسايطی ايله «گميسينی سورن کاپيتان» ذهنيتینين پومپالانديغی؛ حق، عدالت، برابرليک مفهوملارينين هاراداسا موتداويلليقدان چيخاريلديغی بير دؤنمده عومومی ويجداندان دانيشماق اولارمی؟ عومومی ويجدان هر دؤنمده عئينی شکيلده موراجيعه ائديلهبيلهجک بير ثابيت دگر دئييلدير. آنجاق اينسانلاردا داخيلیلشميش بعضی اؤزلليکلرين، -گئريه ايتهلهنيب باسديريلسا دا، فرقلی شراييطده يئنيدن اوزه چيخابيلهجگينی اونوتمامالييق.

سيويل ايطاعتسيزليگين موعين محدوديتلرله گئچرلی اولا بيلهجگينی قبول ائتديکدن سونرا، بو ايقدامين، دموکراتيک حوقوق دؤولتینين اؤزلليکلرينی داشيمايان آمما توتاليتئر ده اولمايان رئژيملرده نه جور بير فونکسيونو اولابيلهجگينی موذاکيره ائتمک اولار.

دموکراتيک رئژيملرده سيويل ايطاعتسيزليگين اساس اولاراق دوزهلديجی بير فونکسيونو واردير. بورالاردا سيويل ايطاعتسيزليگه ال آتانلار قارشی چيخيلان دؤولت ايجراآتینين (ايجرايی عملياتینين) هرکسی باغلايان آنا ياسايا، يا دا ايجتيماعی موقاويلهيه موغايير اولدوغونو، بونون اوچون دگيشديريلمهسينی، دوزهلديلمهسينی ايسترلر. مووفق اولدوقدا، بو دوزهلتمه تحقوق تاپير و سيستئم اصلی عونصورلريله ايشلمگه دوام ائدير. بو چرچيوهده سيويل ايطاعتسيزليگين، بو رئژيمين آنا ياسالاريندا اؤنگؤرولن موختليف دوزهلتمه مکانيزملرينين فونکسيونونا بنزر بير فونکسيونو واردير.

بو آناياسا مشروعيتين مؤوريدی اولمايان اؤلکهلرده ايسه سيويل ايطاعتسيزليگين اساس اولاراق بوجور بير مشروعيت ياراديجيسی، يانی ياپيجی/قوروجو بير فونکسيونو اولا بيلهجگينی دوشونمک اولار. دوغرو خيطاب بيچيملرينی تاپيب، ايقداملاردا موعين بير توتارليليق تامينی دوروموندا، عدالت حيسينه خيطاب ائدن ايقدامين زامان ايچينده بللی بير مشروعيت ياراتماسی گؤزلهنهبيلير.يانی بير طرفدن عوموما موراجيعه ائدرکن، بو موراجيعهنين اؤزو زامان ايچينده بير عوموميليک يارادان، موشترک عدالت آنلاييشی/عومومی ويجدانی گليشديرهجک، يئنيدن شکيللنديرهجکدير.بو جور رئژيملرده سيويل ايطاعتسيزليک گلهجکده ياشانماسی، وار اولماسی ايستهنن موناسيبتلرين ايلک آديملارينی تشکيل ائدهبيلير. بؤيوک موباريزهلرين ياشانديغی بو جور جاميعهلرده سيمبولليک خوصوصيتدهکی آديملار جاميعهده بللی بير يوموشامانين ياراديلماسينا، بير ديالوق ايمکانینين اورتايا چيخماسينا قاتقيدا الده ائديله بيلير.

شوبههسيز بو جور رئژيملرده ايقدامچيلارين نييتلريندن آسيلی اولماياراق ياپيلان ايقدام تئوريزه ائديلهبيلير. اؤنجهدن اعلام ائديلميش باريشچی بير ايقدام دؤولتين رسمی قووهلرينين يا دا سيويل قووهلرين موداخيلهسی ايله داغيديليب، سونرا دا امکداشچی فيشاری واسيطهسيله، قاتيلانلار شيدت طرفداری، تروريست اولاراق گؤستريلهبيلير و سيويل ايطاعتسيزليگين پراتيکه گئچيريلمه شراييطی بوتونلوکله اورتادان قالخا بيلير. آمما بو تهلوکهيه قارشی تکجه علاج يولو، تاکيد ايله اعلان ائديلن هدفلره صاديق قالماقدير. اؤز ايچينده توتارلی، مؤحکم اؤلچولر قولللانمايان، اؤزونو دار ايدئولوژيک چرچيوهلرده حبس ائتمهييب، حاقسيزليغا کيمه قارشی اولدوغونا باخمادان قارشی دوران و همده حاقسيزليغا قارشی اولان هرکسله بيرليکده عمل ائتمگه حاضير اولان محافيلين(چئورهلرين)، قوروپلارين، تشکوللرين زامان ايچينده قبول گؤرمه، اصوللارينی يا دا صاحيب اولدوقلاری عدالت آنلاييشينی يايقينلاشديرما شانسلاری واردير.

کؤچورمه:

يازينی تورکيه تورکجهسيندن عرب کؤکلو تورک اليفباسينا کؤچورهنده بير سيرا سؤزلرو عيبارتلرجنوبی آذربايجاندا ايشلهنيلن بيچيمده وئريلميشدير.جاواد- توفيق