ملی حکومت و خالقلار دوستلوغی

ملی اسارت و قابا استبداد اصولونون مزه سینی آنلادیغیمیزا گؤره اسیر ملتلره اوره ییمیز یانیب اونلارین اسارت و استعمار بویوندوروغی آلتیندان خلاص اولماقلارین صمیم قلبدن آرزو ائتدی ییمیز حالدا زلف یاره توخونماق قوروخوسوندان اونلارین آزادلیق حرکتی حاقیندا نهایت درجه احتیاط ایله دانیشماغا عادت ائتمیشیک.

سید جعفر پیشه وری

" مدیا دؤوروندن باشلامیش بو گونه قدر شرق عالمی نین سیاسی، اقتصادی،اجتماعی و مدنی حادثه لرینده آذربایجان ملتی نین بؤیوک اولی اولموشدور. زردشت واختی ایله مترقی بیر اصول اوزره خالقی مدنیّته ، ترقی یه دوغری سوق ائتمیشدیر. او گونکی مدیالیلار محیطی نین ظهوره گه تیردی یی زردشتین " یاخشی دوشونمک ، یاخشی دانیشماق ، یاخشی چالیشماق " شعارلاری مدیالیلارین شرق مدنیتینه ائتدیکلری بؤیوک خدمتلرین نمونه سی دیر. زردشتین اودی مادی حیاتا تطبیق ائتمه سی ، فلاحت ساحه سینده یازدیغی قانونلار شرق مدنیتینده آز اول اوینامامیشدیر.شرقی بتپرستلیک و بربرلیکدن نجات وئرن زردشتین قاباقجیل فلسفه سی اولموشدور. یونان تاریخچیسی هردوت یازیر: چوخ ملتلر آشوری لرین تسلطی آلتیندا قالمیشلار. لاکین، بیرینجی دفعه مدیالیلار آشور علیهینه مبارزه باشلایارق دیگر شرق خالقلارینا دا مبارزه یولونی گؤسترمیشلر.

5- جی عصرده "مزدک"- ین بؤیوک معنالی عصیانی، ملتیمیزین سیاسی دوشونجه سینی نه تک شرق، بلکه بوتون دنیایا ثبوت ائتمیشدیر. مزدکین شعاری"محصولون بوتون اهالی آراسیندا برابر بؤلونمه سی"- ایدی. مزدکین تعلیماتی واختی ایله ان مترقی بیر تعلیمات حساب ائدیلیردی. بیز بو تعلیماتین ایزلرینه سونرالار شرق عالمینده باش وئرن باشقا عصیانلاردا دا تصادف ائدیریک.

9- جی عصرین اوّللرینده پولاد اراده لی عصیان باشچیمیز بابکین ائندیردی یی ضربه لرعرب استیلاچیلاری نین بنؤوره سینی لاخلا داراق شرق ده یاشایان دیگر ملتلره ده اؤز استقلالی اوغروندا مبارزه ائتمه یه زمین یاراتمیشدیر.

12- جی عصرده آذربایجانین مدنیت و ادبیات عالمیندن نظامی گنجه وی کیمی جاهانشمول شاعرین پارلاق گونش تک ظهوره چیخماسی و اونون انسان پرورلیک فلسفه سی، شرق مدنیت و ادبیاتینا بؤیوک تأثیر بوراخمیشدیر.

" سیواس" شهرینده اولان " یاشیل مسجد"- ین کتیبه سینده بئله یازیلمیشدیر:" تبریز استادلاری نین ایشی" . چونکی بو مسجد، بیزیم جاهانشاه زامانیندا تبریزده دوزه لمیش" گؤی مسجد"- ین نقشه سی اوزره و تبریز معمارلاری نین یارادیجی اللری ایله یارادیلمیشدیر.

حال حاضردا هلندده، بلژیک ده ، لندنین ، برلینین ، لنینگرادین موزه لرینده آذربایجانین ان قدیم ایپک فرشلری، زری توخوجولوق محصوللارینی گؤرمک چوخ آساندیر.

بیز بؤیوک یازیچیلاریمیزین ، شاعیرلریمیزین ، ادبی تأثیرلرینی ایزله یه ره ک بغداددان، اکبرشاه زامانیندا هندوستاندان سوراغینی آلیب و هند ادبیاتیندا دا بوراخدیقلاری تأثیرلره راست گلیریک.

14- جی عصرده فضولی نین عرب دیلینده یازدیغی شعرلر عرب ادبیاتینا بؤیوک خدمتلر ائتمیشدیر.16- جی عصرده شاه اسماعیل صفوی کیمی بؤیوک دولت باشچیمیز نه تک شرق، بلکه بشریت عالمی نین اجتماعی، سیاسی انکشافینا اونودولماز،خدمتلرائتمیشدر. اونون قیزیلباش حرکاتی آذربایجان چرچیوه سیندن تجاوز ائده رک یاخین شرقده ، ایراندا، عراقدا، کیچیک آسیادا بئله مینلرجه طرفدار قازانمیشدیر.

16- جی عصرده یاشایان نابغه رسامیمیز بهزاد بوتون یاخین شرق رساملیغیندا بؤیوک اثرلر یاراتمیشدیر. همین عصرده یاشایان برهان الدین ابراهیم شبستری نین عرب دیلینده یازدیغی کتابلاری پاریس ملی کتابخاناسیندا و استامبولون حمیدیه کتابخاناسیندا گؤرمک اولار. شرق ایله غرب آراسیندا تجارت واسطه سی اولان آذربایجان،تجارت و اقتصاد ساحه سینده ده بؤیوک اهمیته مالکدیر.

20 - جی عصرین اوّللرینده باش وئره ن مشروطه انقلابیمیز

شرق عالمینه سرمشق اولاراق ایرانی استبداد اسارتیندن نجات وئردی"{1}.

بئله اولان حالدا بو قدیم تاریخه مالک ملتله دیگر خالقلار دوستلوق علاقه لری یاراتماقدا قیمتلی نائلیتلر الده ائتمیشلر.

" تاریخی سندلره گؤره تنباکی عصیانیندا، مشروطه انقلابیندا، 1300- جی ایللرده باش وئرن ملی آزادلیق نهضتلرینده، 1320- جی ایلدن سونرا کی مبارزه حرکاتیندا، 21 آذر نهضتینده مختلف ملیّتلره منسوب خالقلار بیرگه حرکت ائتمیش، مادی و معنوی جهتدن بیر- بیرلرینه کمک گؤسترمیش ، موفقیتلی نتیجه لره چاتمیشلار. ستارخان حرکاتیندا تکجه اؤلکه داخیلینده اولان خالقلار و اونلارین نماینده لری دئییل ، روسیه ده مهاجرتده اولان ایرانلیلار، حتی زاقافقاز خالقلاری نین بیر چوخ نماینده لری ده کمک گؤسترمیشلر. مشروطیت انقلابی باده ده گئنیش تدقیقات ایشی آپارمیش سیداحمد کسروی تبریزی یازیرکی، قافقازین مسلمان، روس، گورجی ، ارمنی و باشقا انقلابچیلاری هله مشروطه انقلابیندان اوّل تبریز مبارزلری ایله رابطه ساخلاییردیلار و اونلارین وضعیّتیندن باخبرایدیلر"{2}.

" فارس شوونیستلری اؤز آقالیقلارینی باشقا خالقلار اوزه رینده تأمین ائتمک اوچون ایراندا یاشایان مختلف خالقلارین بیر- بیری ایله بیرلشمه سیندن قورخاراق ایراندا مختلف خالقلارین یاشادیغینی دانیر.ایراندا یاشایان مختلف خالقلاری واحد ایران ملتی آدلاندیریر لار. منفور سلطنت دستگاهی ایسه بو منطقی اساسی اولمایان بوش سؤزلری تبلیغ ائتمه یه چالیشیردی"{3}.

" دیکتاتور رضا خانین قاچما سیندان سونرا ایراندا اجتماعی و سیاسی وضعیت معین دره جه یه قدر ده یشیلدی. اؤزونی خالقین غضب و هیجانی قارشیسیندا گؤرن رضاخانین استبداد دستگاهی قورخویا دوشه رک بیرینجی نؤوبه ده خالقین تضییقی نتیجه سینده بیر پارا گذشتلره گئتمه یه و بیر سیرا آلدادیجی تظاهرلره ال آتماغا مجبور اولدی.

ماهیّت اعتباری ایله اصلا ده ییشمه ین دولت دستگاهی آزادلیق قوّه لرینه هیجوم ائتمک اوچون آمریکا– انگلیس اشغال قوّه لرینده اؤزی اوچون استناد گاه تاپدی. بوهیجوم چوخلی واسطه لر و مختلف جبهه لردن باشلاندی. علی دشتی و جمال امامی نین الی ایله "عدالت" حزبی نین تشکیلی ، سید ضیانی گه تیرمک و اونون اطرافیندا اولونان گئنیش تبلیغات، "وطن حزبی" و سونرا " اراده ملی" حزبی نین دوزه لمه سی ایله بیرلیکده بو حزبلرین باشچی لاری نین الی ایله ارتجاعی قوّه لری تقویت ائتمک اوچون چوخلی پوللار صرف اولونوردی.

21 آذر نهضتی نین بیرینجی مثبت تأثیری بو ایدی کی، ایران استبدادینی بیر داها لرزه یه گه تیردی. قیسا مدت ایچه ریسینده دولتی قوّه لرین خلع سیلاح ائدیلمه سی ایران قوشونی و دولتی نین قوندارما اولدوغونی بیر داها آشکارا چیخارتدی.آزادلیق حرکاتینی بوغماق اوچون هر طرفدن هیجوما کئچن ایران حکومتی اؤز تضییقینی موقتی صورتده اسکیلتمه یه مجبور اولدی. کئچمیش حکومتلرین خطالارینی جبران ائتمک و مسالمت آمیز یول تاپماق اوچون ایش باشینا گلن و آزادیخواهلارین طلبلرینی یئرینه یئتیرمک فیکرینده اولدوغونی ادعا ائدن قوام حکومتی موقتی اولسا دا بیرینجی نؤوبه ده کئچمیش حکومتلرین آزادیخواه حزبلر علیهینه عمله گه تیردیکلری محدودیتلری آرادان آپارماغا مجبور ایدی...

21 آذرنهضتیندن بیرآز سونرا آذربایجان ملی حکومتی نین تورپاق اصلاحاتی خبری ایرانین بوتون یئرلرینه چاتدی.ائله بیر یئر یوخ ایدی کی، اورادا کندلی حرکاتی باشلانمامیش اولسون"{4}.

" سیاسی حاکمیتی باشقالارینا تحمیل ائتمک ایشینده حاکم طبقه بوتون خالقلارا، ملی اقلیتلره، ملی قوروپلارعلیهینه یکسان تضییق گؤستردی یی حالدا بونلاردان بعضیلرینه قارشی علاوه تضییقلره، محرومیتلره و ملی تحقیره سبب اولان خصوصی آیری- سئچگی لیک سیاستی ده تطبیق ائدیردی. ملی اقلیتلره منسوب اولانلارا اؤز آنا دیللرینده مطبوعت یاراتماق،کتاب نشر ائتمک، درس اوخوماق، تیاتر و فیلارمونی آچماق، ملی اورکستر دوزه لتمک بئله قدغن ائدیلمیشدی. حاکم طبقه نین بو ظالمانه سیاستی تکجه آزاد انکشافا مانع اولماقلا دئییل،عین زاماندا اونلارین ملی حسلری نین تحقیر ائدیلمه سی ایله ده نتیجه له نیردی.

آذربایجان خالقی بو جهتدن اولدوقجا بؤیوک مادی و معنوی ضررلره دوچار ائدیلمیشدی.آذربایجان دیلینه قارشی قدغن تدبیری گؤرمک معارفین انکشافینا مانع اولماقدان علاوه خالقی اؤز مدنیتیندن، علمی، تاریخی و بدیعی ارثیندن محروم ائتمیشدی.

یئرلی فئوداللارین و بورژوازی نین رحمسیز استثماری نتیجه سینده زحمتکشلره تحمیل ائدیلمیش آغیر طبقاتی تضییقلره علاوه اولان یوخاریدا قید ائتدی ییمیز ملی محرومیتلر بوتون اقلیتلری مؤوجود قورولوشا قارشی ناراضی سالمیش و درین نفرته سبب اولموشدی. ایران خالقلاری نین تاریخی عنعنه وی دوستلوغی دا محض بو مبارزه لر جریانیندا برکی ییب محکملنمیشدی"{5}.

شانلی 21 آذر نهضتی بو جهتدن تاریخی اهمیته مالک حقیقتلرله زنگین دیر. اوجمله دن" آذربایجان " روزنامه سی آذربایجان ارمنیلری نین آذربایجان دئموکرات فرقه سینه مکتوبونی چاپ ائتمیشدیر. مکتوب دا فرقه نین بیانیه سی حاقیندا وئریلمیشدی:

آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین نشر اولونموش بیانیه سی نین اصل مقصود و شعارلارینی مطالعه دن سونرا آذربایجان ارمنیلری آدیندان آذربایجانین داخیلی مدنی، اقتصادی و آبادلیق مسئله لری نین بو جور صحیح بیر یول ایله چوخ مناسب بیر طرز ایله حل ائتمه یی حسون استقبال ائدیر.

بو مفکوره ایله باشلانان مکتوبی آوانس بوداغیان ، صمصام سعید خانیان، سیمون مقررد چیان، مقرر دیچ زرگریان، گورگین بدعلی یان، واهان عوقانیان ، مراد خانیان، استیانیان، بابگین قوروقچیان، آدوم صانونیان، پاریس گراگوسیان، آرا کل آراکلیان، گورگین سارکیسان ، آشورت حسرتیان، هابن آوانسیان، داوید گورگیان و میکائیل ساهاکیان امضاء ائتمیشلر{6}.

" آذربایجان ملی حکومتی نین ملی مسئله نی دوزگون حل ائتمه سی فارس شوونیستلری و مرتجعلر طرفیندن یارادیلان ملی نفاقی آرادان آپارماقدا، خالقلار آراسیندا دوستلوق یارتماقدا بؤیوک رول اوینادی. آذربایجان خالقی نین بوتون موفقیتلری کیمی ملی مسئله نین حلینده الده ائتدی یی موفقیتلرین ده بوتون ایران خالقلاری اوچون بؤیوک اهمیتی وار ایدی. آذربایجان خالقی کیمی ایراندا ملی ظولم آلتیندا یاشایان بلوچلار، لورلار، عرب لر، ترکمن لر و باشقا خالقلار اوچون آذربایجاندا ملی مسئله نین حل ائدیلمه سی بیر سرمشق، روح یوکسکلی یی و الهام منبعی اولدی.

مستملکه و یاریم مستملکه اولان یاخین و اورتا شرق اؤلکه لرینده بیرینجی دفعه اولاراق آذربایجاندا 21 آذر نهضتی نتیجه سینده ملی مسئله دوغری و دوزگون حل اولدی. بونا گؤره ده بیزیم ملی قورولوشوموز بوتون خالقلارین درین محبتینی قازاندی"{7}.

ملی اؤندر سید جعفر پیشه وری یازیردی: بیز آذربایجانلیلار اوّل اؤزونی بو خطرناک گیردا بدان خلاص ائدیب و بوتون ایرانا نجات وئرن بابالاریمیزین یوللاری ایله گئدیریک{8}.

" ملی حکومت ملی اسارته یول وئرمه دی یی کیمی، آذربایجان خالقی نین آزادلیغی اوغروندا سیلاحلی عصیان ائتدی یی کیمی، دیگر ملتلرین ده آزاد لیغینا امکان وئریر و بو آزادلیغین الده ائدیلمه سینده اونلارا مادی و معنوی یاردیم گؤسترمه یه حاضراولدوغونی بیلدیرمیشدیر.

چوخ ملتلی مملکتیمیزین بیر چوخ خالقلاری نین ان مبارز و ان قهرمان اوغوللاری 21 آذر نهضتینده صمیمیتله اشتراک ائتمیش، آذربایجانلی قارداشلاری ایله بیرلیکده ووروشاراق بیر سنگرده شهید اولموشلار"{9}.

دیگر خالقلارین آذربایجان حرکاتینا مناسبتینی گوسته رن فاکت لاردان بیرینه استناد ائتمک یئرینه دوشر:

مرکزی حکومتله دانیشیق آپارماق اوچون " آذربایجان ملی حکومتی نین نماینده هیئتینی تهرانا آپاران طیاره آرتیق منزل باشینا چاتماق اوزه ایدی. آذربایجاندان گلمیش نماینده لری قارشیلاماق اوچون گلن آداملار طیاره نی اوزوک قاشی کیمی آرایا آلمیشدیلار. حتی سرنشینلرین یئره ائنمه سی اوچون پیلله کانی قویماق بئله چوخ چتینلیکله ممکن اولدی. طیاره دن بیرینجی اولاراق ملی حکومتین بانیسی مرحوم سیدجعفر پیشه وری پیاده اولدی. اونون طیاره دن چیخماسی ایله ال اوستونه آلینماسی بیراولدی.

پیشه وری دن سونرا نؤوبه ایله طیاره دن چیخان دیگر نماینده لرده بورایا توپلاشانلارین اللری اوستونده آپاریلدی. پیشوازا گلن آداملارین شادلیق و سئوینج ندالاری و اوررا سسلری اطرافی بوروموشدی"{10}.

" رهبر" روزنامه سی یازمیشدی:

حاضردا تهران دا اولان آذربایجان نماینده هیئتی او ایالتین بوتون خالق کوتله سی نین نماینده سیدیر. بیز حاضرکی ایران حکومتیندن طلب ائدیریک کی ، آذربایجانلیلارین تقاضالارینی قبول ائتسین لر{11}." آزاد ملت" روزنامه سی ایسه یازیردی: آذربایجان ملتی نین آزادلیغی و اؤز حاکمیتینی حفظ ائتمه سی بو گون یالنیز آذربایجان خالقی نین دئییل، بوتون ایران خالقلاری نین مقدراتی ایله علاقه داردیر{12}.

بو دوشونجه یه فاکت اولسون دئیه ایران داخیلینده بوتون حقوقلاریندان محروم اولموش ایکی خالقین علاقه لرینه اشاره ائتمک مقصده اویغون اولار دئیردیم.

" 1325- جی ایل اردیبهشت آیی نین 3- ده آذربایجان و کوردستان ملی حکومتلری آراسیندا ایکی خالقین تارخینده اولدوقجا بؤیوک اهمیته مالک اولان بیر قرارداد باغلاندی.

کورد خالقی نین قهرمان اوغلی قاضی محمد آذربایجان و کورد خالقی آراسیندا یارادیلمیش بو وحدتدن دانیشاراق گؤسترمیشدیرکی، بو گون آذربایجان خالقی، کورد خالقی ایله بیر لیکده سارسیلماز بیر وحدت یارتمیشلار. بو وحدت اونلارا اجازه وئریرکی، بیر– بیرلری نین حقوقوندان لایقینجه مدافعه ائتسینلر.

7 ماده دن عبارت اولان بو قرارداد دا گونون بوتون مهم مسئله لری نظرده توتولموش، تام دئموکراتیک پرنسیپلر اوزه رینده ایستر کوردستاندا، ایسترسه ده آذربایجاندا کورد و آذربایجانلیلارا اؤز مقدّراتلارینی ایسته دیکلری کیمی حل ائتمه یه امکان وئرمک اوچون دولتی اداره ایشلرینده اشتراک ائتمک حقوقی وئریلمیشدیر. بو مقاوله حیاتی ضرورتدن دوغموشدور. تاریخ بویی قات- قات ظولمه معروض قالان بو ایکی قونشی خالق، ایران ارتجاع سینا قارشی همیشه بیرگه مبارزه آپارمیشدیر.

ایستر مشورطه انقلابی زامانی، ایستر شیخ محمد خیابانی قیامیندا و ایسترسه ده 1320- جی ایلین شهریور حادثه سیندن سونرا کی ایللرده بو ایکی قارداش خالقین مشترک دوشمن علیهینه واحد جبهه ده ووروشماسی بو مدعانین شاهدی دیر"{13}.

"هئچ ده تصادفی دئییل کی، آذربایجاندا و یا خود کوردستاندا آزادلیق اوغروندا حرکات باشلاندیقدا باشیندا دوران مترقی و قاباقجیل عضولر آذربایجان و کورد خالقلاری نین بیرلی یینی یاراتماغا و واحد جبهه ده مبارزه آپارماغا سعی ائتمشلر.

1945- جی ایل آوقوست آیی نین 16- دا کوردستان دئموکرات فرقه سی نین تشکیل اولماسی مناسبتی ایله نشر اولونان مراجعتنامه ده کوروستان دئموکرات فرقه سی نین قارشیسیندا کورد و آذربایجان خالقلاری نین دوستلوغونی محکملندیرمک و اونلارین واحد مبارزه جبهه سینی یاراتماق ایشی مهم بیر وظیفه کیمی قید ائدیلمیشدیر. کوردستان دئموکرات فرقه سی نین بیرینجی قورولتاییندا قبول ائدیلن مرامنامه ده ده ایکی قارداش خالقین بیرلیک و دوستلوغونی محملندیرمک مسئله سینه خصوصی بیر ماده حصر ائدیلمیشدیر.

آذربایجان و کوردستان ملی حکومتلری دؤورونده ، یعنی ارتجاع حکمرانلیغی دئوریلن زامان ایکی قارداش خالقین بیرلیک و سارسیلماز دوستلوغی عملده داها قاباریق شه کیلده اؤزونی بروزا وئردی. بو بیرلیک و قارداشلیق 1946- جی ایلده ، آپرئلین 23- ده آذربایجان، کوردستان ملی حکومتلری آراسیندا تبریزده امضالانان مقاوله یه اساساً همیشه لیک اولاراق محکملندیریلدی.

بو مقاوله نین امضالانماسی ایله علاقه دار اولاراق قاهره رادیو سی اؤز وئریلیشلری نین بیرینده دئمیشدیر: آذربایجان دولتی ایله کوردستان دولتی آراسیندا بیرلیک مقاوله سی دنیا سیاستینده اهمیتلی بیرحادثه اولوب ملتلر آراسیندا اولان مناسباتا بؤیوک تاثیری اولموشدور. هرچند کی ، بو بیرلیک یالنیز آذربایجان و کوردستانا عائیددیر.لاکین، اونون نتیجه سی نین چوخ بؤیوک تاثیری اولاجاقدیر.

تهران حکومتی کوردلری آذربایجانلیلاردان آییرماق اوچون همدان و خمسه منطقه سینده یاشایان آذربایجانلی کندلیلردن اجباری قوشون تشکیل ائده رک کوردلرین اوزه رینه هیجوما کئچمه یه مجبور ائتدی. سردشت جبهه سینده کوردستان خالق قوشونلارینا باسقین ائتمک اوچون ایران دولتی طرفیندن گؤندریلمیش حصه نین اکثری همین آذربایجانلیلاردان عبارت ایدی.لاکین، بئله بیر موقعده کورد پیشمرگه لری اؤزسیاسی ساییقلیقلاری سایه سینده دوشمنین حیله گر نقشه سینی پوزماغا موفق اولدیلار. سردشت جبهه سینده اولان ووروشمالارین بیرینده کورد پیشمرگه لری همین اجباری عسگرلردن 50 نفر اسیر آلدیلار. کوردلر اونلارین هامیسی نین آذربایجانلی اولدوغونی بیلدیکده اونلاری حؤرمتله آذربایجان ملی حکومتی نماینده لرینه تحویل وئریرلر. همین عسگرلر تبریزده روزنامه مخبری ایله ائتدیکلری مصاحبه ده دئمیشلر: بیزی اسیر ائدنلرین پالتارلاریندان و سسلریندن کورد اولدوقلارینی بیلدیکده قوروخویا دوشدوک .لاکین، قوروخوموز تئزلیکله رفع اولدی. چونکی، کورد عسگرلری بیزیم آذربایجانلی اولدوغوموزی بیلدیکده گؤزله مه دی ییمیز حالدا بیزه محبت ائدیب و حؤرمتله ملی حکومته تحویل وئردیلر. اونلار دئییردیلرکی، بیز آذربایجانلیلارلا دوستلوق و قارداشلیق حاقیندا مقاوله باغلامیشیق و همیشه بونا صادق قالاجاییق...

ایرانین او واختکی باش وزیری، فتنه کار قوام السلطنه کوردلرله آذربایجانلیلار آراسیندا نفاق سالماق مقصدی ایله کورد خالقی نین رهبری، قاضی محمده گیزلی صورتده خوش ظاهر بیر تئلگراف گؤندرمیش و آذربایجان خالقی نین ملی آزادلیق حرکاتینا قارشی کوردلرین ایران حکومتینه کمک ائتمه سینی تکلیف ائتمیشدیر. کوردستان دئموکرات فرقه سی نین رهبری قاضی محمد ایران ارتجاعچیلاری نین بو چیرکین نیّتلرینی فاش ائتمیش و قواما کسگین جاواب وئرمیشدیر. بو مناسبتله " آذربایجان " روزنامه سی یازمیشدیر: کورد خالقی نین محبوب پیشواسی جناب آقای قاضی محمد نخست وزیر آقای قوامین فتنه انگیز و آزادلیق ضدینه اولان خوش ظاهر تئلگرافینا دیش سیندیریجی جاواب وئرمیشدیر. و اثبات ائتمیشدیرکی، کورد خالقی داها ظولم آلتیندا یاشاماق ایسته میر و آذربایجان ، کورد خالقلاری آراسیندا کی دوستلوغی بو حیله لرله بوغماق اولماز"{14}...

آذربایجان و کورد خالقی نین مبارزه سینی و اونلارین آراسیندا دوستلوغون محکملنمه سینی گورن ارتجاع مختلف حیله لرله بو دوستلوغی هر آن بئله آرادان آپارماغا چالیشیردی.

بیرگه آپاریلان بو مبارزه نین شدتلنمه سینی گؤرن ایران حاکمه طبقه سی مختلف بهانه لرله بو بیرلی یی پوزماغا، بو ایکی قونشی ملتی بیر- بیرینه دوست یوخ ، دوشمن ائتمه یه استقامت گؤتورموشدی . نمونه اوچون بو اولایلاردان بیری نین اوستوندن پرده گؤتورن بیر سندلی یازیا اشاره ائتمک اولار.

غلام یحیی دانیشیان یازیرکی،منیم تعجیلی تبریزه چاغریلماغیمین سببینی پیشه وری قیساجا شرح ائتمه سیندن معلوم اولدی کی، دوشمن بو دفعه آذربایجانلی- کورد قیرقینی سالماغا حاضرلاشیر. پیشه وری نین گؤسته ریشینه اساساً اورمیه یه حرکت ائتمه لی اولدوم . پیشه وری ایشین نه قدر تهلوکه لی اولماسی حاقدا اطرافلی دانیشماسادا هر حالدا معین اشتریخلرله منی آگاه ائتمک ایسته ییردی کی، حادثه چوخ مهم و بلکه ملّی حکومتین مقدراتی نین بیر حصّه سی نین حل ائدیلمه سی مسئله سی قارشیدا دورور. هر حالدا من مسئله نین نه قدر جدّی و خطرناک اولماسینی حس ائتسم ده سونرادان یئرلرده اولارکن ایشین نه قدر ملی حکومتین وارلیغی اوچون زیانینی داها دریندن حس ائتدیم.

من، پیشه وری ایله گؤروشوب صاباحی تئزدن یولا دوشدوم . مرنددن بیر دسته فدائی نین خویا گؤنده ریلمه سی باره ده سرانجام وئردیم و اؤزومده تعجیلی خویا حرکت ائتدیم. خویدا غیر- عادی و اهالی نین واهیمه سینه سبب اولان بیرحادثه نین اؤزوم شخصاً شاهدی اولدوم. بیر ایدده کوردلر اؤز سیلاحلاری ایله خوی دا کوچه لرده گه زیردیلر.اونلارین خویا نه اوچون گلمه لری و کوچه لرده نه اوچون گزمه لری حاقدا اهالی نین هئچ نه دن خبری اولمادیغینا گؤره ، اهالی ایچه ریسینده بؤیوک واهیمه یه سبب اولموشدور. بو وضعیّتدن استفاده ائدن دوشمن حکماً توققوشما تؤرتمک و یارانمیش واهیمه نی ده شدتلندیرمه یه چالیشیردی. شهرده ائله خوشا گلمز شرایط یارانمیشدی کی، هامی نه ایسه مهم خوشا گلمز ناگووار بیر حادثه نین باش وئره جه ینی قورخی ایچه ریسینده گؤزله ییردیلر.من کورد باشچیلارینی فرماندارلیغا دعوت ائتدیم. اونلارلا عمومی وضعیّت حاقیندا قیسا صحبت ائدندن سونرا اونلارا بیلدیردیم کی، سیزین آتلیلارین کوچه ده ، دکان- بازردا سیلاحلی گزمه لری اهالی نین ناراحت اولماسینا سبب اولور. اونا گؤره ده شهرده سیلاحلی گزمه یی قدغن ائدیریک و بیزیم بو تدبیرین حیاتا کئچیریلمه سینده بیزه کمک ائتمه یی سیزدن خواهش ائدیریک. عینی زاماندا صحبت آراسی خاطیرلادیم کی، بیز بو تدبیری باشقا واسطه لرله ده حیاتا کئچیره بیله ریک .

غلام یحیی دانشیان خوی شهرینده اولان حادثه لرین شرحینی وئردیکدن سونرا، یازیرکی، خویدان سلماسا گئتدیم. اورادا دا عینی خویدا حیاتا کئچیردی ییمیز تدبیرلری تکرار ائتدیک و کوردلر شهردن چیخیب اؤز یئرلرینه گئتدیلر. خوی و سلماسدان سونرا اساس مأموریت یئریمیز اولان اورمیه یه گئتدیم.

اورمیه ده وضعیت خوی- سلماسدا کی کیمی دئییلدی . بوردا وضعیت آغیر ایدی .اورمیه یه یئتیشن کیمی سرهنگ آذری و فرماندار رفعی نین یارانمیش مؤوجود وضعیت باره ده معلومات لارینی دینله دیم.

اونلارین معلوماتیندان آشکار اولدی کی، کوردلر سرباز خانانی اوچ طرفدن محاصره ائدیبلر. بو وضعِیّت اهالی نین بؤیوک تشویشینه سبب اولموشدور. بو وضعیّتدن دوشمن استفاده ائتمه یه چالیشیردی. خصوصی ایله مرکزی دولتین سازمان– امنیت تشکیلاتی آرانی قیزیشدیریب ، قارداش قیرغینی تؤرتمه یه جان آتیردی. خیلی گرگین وضعیت یارانمیشدی. آزاجیق یوبانماق و کیچیک احتیاط سیزلیق بؤیوک فلاکته سبب اولا بیلردی.

من ایلک نؤوبه ده سرهنگ آذری نی خاطیر جمع ائتدیم کی، نه لازیم دیرسه ائده جه ییک . او، آنجاق آرخایین اولسون و هئچ بیر پرووکاسییایا یول وئرمه سین. اونا تاپشیردیم کی ، بیر قدر سویوق قانلی اولماقلا یاناشی عینی زاماندا بیر قدرده جّدی اولسون . فرماندار رفعی دن خواهش ائتدیم کی، کورد طایفا باشچیلارین فرماندارلیغا دعوت ائتسین .

دانشیان یازیرکی، اونلارین نه ایسته مه سینی من آچیق دئسک- بیلمیردیم. هر حالدا معیّن خوشا گلمز تدبیرلره ال آتماق ایسته دیکلرینه آرتیق ذرّه بئله شبهه یوخ ایدی. فرماندارین واسطه سی ایله توپلاشان کورد طایفا باشچیلاری ایله صحبته باشلاندی. یارانمیش وضعیت و قارشیدا دوران وظیفه لر حاقیندا دانیشدیقدان سونرا آذربایجان- کورد خالقلاری نین تاریخی دوستلوغوندان، هر ایکیسی نین عینی دوشمن طرفیندن محکم تضییقه معروض قالماسیندان، هر ایکسیی نین ده ملی ظولمه معروض قالماسینا عائید مثاللار گه تیردیک . بیر قدر صحبتدن سونرا هر ایکی قارداش ملتین قارشیسیندا دورموش عینی دوشمنین حیله سیندن ده مثاللار سؤیله مکله، واحد دوشمنه قارشی هر ایکی قارداش خالقین واحد وظیفه لریندن دانیشدیم. بوتون بونلاردان سونرا اساس مطلبه کئچیب بئله سئوال وئردیم: ایندی سیزدن سوروشورام سیلاحلی دسته لرینیزی گه تیریب، سربازخانانین یانیندا ساخلاماقدان مقصد ینیز نه دیر؟ بیز قارداشیق، اونا گؤره ده نه قدر آچیق دانیشساق بیر او قدر یاخشی اولار. بو عمللرینیزله نه ائتمک ایسته ییرسیز؟ بلکه بیر قدرده آچیق دانیشاق. اگر اورمیه نی توتماق ایسته ییرسینیزسه اوندا اؤزونوزده بیلیرسینیزکی باجارماسیز. گوجونوز چاتماز. گلین لاپ آچیق دانیشاق و دوشمنین فئلینه اویمایاق. گلین دوشمنین ایسته دی یینی یوخ، اؤز خیریمیزی نظردن کئچیریب اونا عمل ائده ک. دوشمنین تورونا دوشمکدنسه ، گلین دوستلوغوموزی بیر قدرده محکملندیره ک ؛ قارداشلیغیمیز داهادا محکم اولسون.

دانشیان علاوه ائدیرکی،صحبتیمیزین سونوندا کورد طایفا باشچی لاریندان نوری بی آدلی بیریسی دئدی کی، سیز همیشه کورد و آذربایجانلیلارین قارداش اولماسیندان دانیشیرسیز، آمّا داغی بیزه وئریب ، شهرلری اؤزونوز گؤتورورسوز. اوندا بس بو نئجه قارداشلیقدیر؟ اودورکی، اورمیه نی ده بیزه وئرین!اونون سئوالی بیر قدر ظارافاتیانا و کئچمیش ائل مثالینا اساسلانیب دئییلمه سینه باخمایاراق، بعضیلری نین حقیقتاً مقصدلری ، بعضی شهرلری اشغال ائتمک ایدی.

من بو حاقدا گئنیش مباحثه و ایضاحین یئرسیز اولماسینی حس ائدیب دئدیم کی، هله لیک گلین حکومتیمیزی محکمله دک، واحد قوّه ایله دوشمنین قارشیسینا چیخیب، بو یئرلرین حقیقی صاحبی اولاق ، اوندان سونرا بیرلیکده اوتوروب ، ایکی قارداش اؤز آرزولاریمیزی حل ائده ریک. بو گون ایشیمیز دوشمن نیّتینی پوچ ائتمکدن، عمومی ایشیمیزین خیرینه اولان تدبیرلری حیاتا کئچیرمکده دیر. او تدبیرلردن بیری ده سیزین حربی حصّه لری نیزین اؤز یئرلرینه قایتاریلماسیدیر. شهرده سیلاحلی آداملارین گزمه سی اهالی نین ناراحتلیغینا سبب اولورکی، بودا یاخشی ایش دئییلدیر. سؤزوموزی یئکونلاشدیریب، اونلارا دئدیم کی، گئدیب سحر ساعات اونا قدر فیکیرلشسینلر و ساعات 10- دا گؤروشک. فدائی لرین و قیزیلباش ملی اوردوموزون حاضر باش اولمالاری حاقدا گؤسته ریش وئردیم.

صاباحیسی گون راضیلاشدیغیمیز واخت یئنی دن توپلاشیب صحبت ائتدیک ، - یازان غلام یحیی دانشیان کوردلرین سیلاحلی دسته لری نین شهرلردن چیخیب گئدیکلرینی قید ائدیر وعلاوه ائدیرکی، کورد لر شهردن چیخیب گئدندن سونرا یئنه ده طایفا باشچیلاری ایله صحبتیمیزی داوام ائتدیردیک . عمومی وضعیتله یاناشی ، من اونلارا دئدیم کی ، ملی حکومت سرحدلریمیزی قوروماق مقصدی ایله، بورادا 300 نفرلیک بیر نگهبانلیق یاراتماق قرارینا گلمیشدیر. من عینی زاماندا بیلدیردیم کی ، اونلارین خرجینی ، ائله جه ده سیلاحلاندیریلماسی ایشینی ملی حکومت اؤز عهده سینه گؤتورمکله ، بو تدبیرین عملی ایشینی کورد قارداشلاریمیزا تاپیشیرماق قرارینا گلمیشدیر.

ملی حکومتین بو تدبیرینی اورکدن به یندیکلرینی بیلدیرمکله ، بو ایشین محض کوردلره تاپشیریلماسیندان دا چوخ راضی قالدیقلارینی دئیه ره ک بئله اعتمادا قارشی اؤز تشکرلرینی بیلدیردیلر. بو تدبیر حقیقاً آذربایجانلیلارین و کوردلرین دوستلوق و قارداشلیغی نین محکم اولماسیندان و اونون داها دا محکمله نه جه ییندن خبر وئریردی. من طایفا باشچیلارینا مراجعت ائده رک دئدیم کی، گئدین اؤز آرانیزدا راضیلاشین هر طایفانین نه قدر آدام وئره جه یینی معیّن ائدین . اونلار منیم یانیمدان چوخ راضی حالدا چیخیب گئتدیلر.

صحبتیمیزدن اوچ گون کئچه نه قدر اورادا ایدیم ؛هله ده کورد طایفا باشچیلاریندان خبر یوخ ایدی. من اونلاری بیرده فرماندارلیغا دعوت ائتدیم. اونلاردان مسئله نین نه یئرده اولدوغونی سوروشدوم . نئجه بؤلدوکلری نین سایلارینی ایسته دیم. آیدین اولدوکی، نگهبانلیقدا خدمت ائده جک 300 نفردن هر طایفا نه قدر وئرمه سینده راضیلیغا گله بیلمه میشلر.

من اونلاردان سوروشدوم کی، نییه اؤز آرانیزدا راضیلیغا گله بیلمیرسیز؟ - اونلاردان بیری دئدی کی، بیز نئجه بؤلوروکسه بیر طایفا یا 10 نفر آدام آز دوشور. من سوروشدوم کی، بیز 10 نفر آرتیرساق ایشینیز دوزه لر؟ هامیسی بیر آغیزدان دئدی لرکی، اوندا دوزه لر. من دئدیم کی، من اؤز مسئولیّتیمله 10 نفر آرتیریرام . اوندان هامیسی سئویندیلر. بئله لیکله مسئله دوستجاسینا حل ائدیلدی. اونلارلا گؤروشوب دوستجاسینا آیریلدیق. بونونلا دا شهرده سیلاحلی گه زینتی نین قدغن ائدیلمه سی تدبیری اجراء ائدیلمه یه باشلاندی.

دانیشایان یازیرکی، بیز اوردا اؤیرندیک کی، بئله بیر خوشا گلمز حالین میدانا گلمه سینده یئرلی ملکه دارلارین و سازمان امنیّت جاسوسلاری نین بؤیوک تأثیری اولموشدور. بیز اونلاردان 9 نفرینی حبس ائدیب تبریزه گؤندردیک . بئله لیکله اورمیه ده ایشلر اؤز قایداسینا دوشدی و هرکس اؤز عادی ایشی ایله مشغول اولماغا باشلادی{15}.

" کیهان" روزنامه سی، کورد خالقی نین آزادلیق حرکاتی حاقیندا بحث ائدرکن یازیرکی، کورد، ایرانلی و ایرانلی دا کورد دیر. کورد خالقی استقلال ایسته میر.

ملی حکومتین باش ناظیری سید جعفر پیشه وری یازیرکی، بیز هندوستانی، عرب دنیاسینی ، مصری ، بالاخره اؤز وطنیمیزین اساسی ثروتنی تشکیل ائدن جنوب نفت معدنلرینی آزاد ائتمک شعاری ایله ایشه باشلامامیشیق. استعمارچی و خالقلارین قانلارینی سوران محافظه کار دولتلرین داخیلی و خصوصی ایشلری ایله ده ایشیمیز یوخدور. ساده بیر صورتده اؤز ائویمیزی ایسته دی ییمیز کیمی اداره ائتمک ایسته ییریک {16}.

بئله بیر دوشونجه ایله حرکته باشلایان آذربایجان ملی حکومتی نین ایراندا تاثیری اؤزونی بیر چوخ ساحه ده گؤستردی.او جمله دن: "او واختا قدر تهراندان باشقا ایرانین هئچ بیر یئرینده علمی موسسه و عالی مکتب یاراتماق ایسته مه ین تهران حکومتی آذربایجاندا اونیورسیته یارادیلماسی نین تاثیری آلتیندا و خالق کوتله لردی نین تضییقی نتیجه سینده مشهد، شیراز و اصفهاندا طب فاکولته لری آچماغا مجبور اولدی"{17}.

" تهران حکومتی نین آذربایجانا قوشون یئریتمک اوچون کوردستان اراضیسیندن کئچمک حاقیندا کورد خالقی نین رهبری قاضی محمده گؤنده ردی یی تئلگرامین جاوا بیندا قاضی محمد بیلدیرمیشدی کی، تهران قوشونلاری آنجاق بیزیم نعشیمیزین اوزریندن آذربایجانا هیجوم ائده بیلر.بو جاوابلا قاضی محمد ایکی قارداش خالقین آراسیندا دوستلوغون نه قدر صمیمی اولدوغونی و بو بیرلی یین سارسیلمازلیغینی بیر داها نشان وئردی"{18}.

21 آذر حرکاتی دؤورونده مبارزه میدانینا آتیلان کوردلر اورمیه ده، میانداب دا و باشقا یئرلرده آذربایجانلی فدائی لرله خوشبخت حیات اوغروندا بیرگه ووروشموشلار.آذربایجان ملتی ایسه تاریخ بویی گئدن مبارزه لرده کورد خالقینا هر جور کمک ائتمکدن مضایقه ائتمه میشلر.

آ. زادیگیان ، 21 آذر حرکاتی دؤورونی خاطره یازیسیندا بئله قلمه آلیر: 1946- جی ایلین او کتیابر آیی نین آخیرلاریندا پیشه وری نین باشچیلیغی ایله خوجه میر کندینده حربی مشاوره کئچیریلدی. قاضی محمد، محمد حسین سیف قاضی و ائله جه ده ملامصطفی ، کبیری، عظیمی ، قلی صبحی و باشقا بیر سیرا گؤرکملی فدائی باشچیلاری اشتراک ائدیردیلر.

ایران قوشونلاری آذربایجانا خائنجه سینه باسقین ائتدی یی زامان عظیمی و ژنرال ملا مصطفی ساقیز، کوردستان خطی نین مدافعه سینه تعیین اولوندیلار. ژنرال کبیری ماراغا، چارویماق، قارا آغاج ، تیکان تپه خطینه، قلی صبحی ایسه میاندوآب قند کارخاناسینا و باشقا یولداشلارآیری-آیری منطقه لرین مدافعه سینه تعیین اولدیلار.

مبارزه میزین ایلک گونلریندن سنگر یولداشی اولدوغوم شهید یولداشلارین بیر چوخ قهرمانلیقلاری و فداکار لیقلاری منیم اوچون اونودولمازدیر. اونلارین فدائی لرله ، قوشون حصه لری ایله، عمومیتله خالقا مهربان مناسبت لری نین، وطنه سونسوز محبتلری نین، محکم اراده لری نین و باشقا ملتلرین حقوقلارینا حؤرمت بسلمه لری نین عملده شاهدی اولموشام{19}. ایشخان زادگیان هله اؤنجه بو علاقه لره اشاره ائده رک یازمیشدی: ژنرال عظیمی و مایور رامتینین باشچیلیغی ایله 2500 نفردن آرتیق آذربایجان فدائی و عسگرلری کورد خالقینا کمک ائتمک مقصدی ایله ماراغا و میاندابدان بوکان منطقه سینه دوغری حرکت ائتدیلر. کؤمه یه گلن بو قوشونلار کوردستان کندلیلری طرفیندن آچیق اوره ک و دوز– چؤره کله قارشیلانیردیلار. کورد قیزلاری اللرینده حالوا و یاغلی چوره کله دولی اولان سینیلر توتاراق یول اوستونه چیخیب " به خیرهاتون!" ( خوش گلمیشسی نیز!) دئییردیلر. آذربایجان و کورد سیلاحلی قوّه لری بوکانا داخیل اولارکن اهالی ائل عادتی اوزره اونلارین آیاغی آلتیندا قوربان کسدیلر، زورنا– بالابانلا اونلارین قارشیسیندا یاللی گئتدیلر. یئنیجه یاییلمیش دوستلوق ماهنیسی بوکانلیلارین دیلیندن که سیلمیردی. ماهنی بو سؤزلرله باشلانیردی:" پیشه وری،قاضی محمد هه ردوک برای معنوین ..." پیشه وری و قاضی معنوی قارداشلاردیرلار.

آذربایجان و کوردستان ملی قوشون حصّه لری بوکاندان سقز جبهه سینه دوغری حرکت ائده رک سقز شهری نین 12 کیلومترلی یینده یئرلشن سرا کندینده شدتلی ووروشمالاردان سونرا دوشمن قوشون لارینی دارما- داغین ائدیب سرا کندینی و بیر چوخ باشقا کندلری اله کئچیردیلر.

مبارزه بونونلا بیتمه دی.تهران حکومتی سقزدا اولان قوشونلارینی گئتدیکجه قوّتلندیریردی. آذربایجان و کوردستان قوشونلاری ایسه تام شجاعتله ووروشوردیلار. بو مبارزه لرده کوردستانین احمد فاروقی کیمی بیر چوخ ایگید اوغوللاری شهید اولدوغی کیمی آذربایجانین دا یوزلرله فدائی سی ایکی قارداش خالقین آزادلیغی یولوندا اؤز جانلارینی فدا ائتدیلر. سقز جبهه سینده کورد و آذربایجان خالقلاری نین ملی آزادلیق و استقلالیتی یولوندا ووروشموش اولان ژنرال عظیمی، مایور رامتین ، سلطانی آزاد، ناصری، خاکزاد، جودت، قاسمی و بیر چوخ باشقا ایگید اوغوللار تهران قوشونلاری باسقین ائدن زامان شاه جلادلاری طرفیندن توتولوب اعلام اولدیلار{20}.

" کیهان " روزنامه سی یازیرکی ، شهبه یوخدورکی، ایرانین شمالیندا دئموکراتلارین حرکاتی ایرانین ان اهمیّتلی تاریخی حادثه لریندندیر. بو حرکات ایرانین بوتون شهرلرینه کئچرسه، نتیجه ده شرق تاریخینده یئنی فه صیل باشلاناجاقدیر{21} .

"21 آذر نهضتینده آذربایجان فدائی لری نین تفنگلریندن آتیلان ایلک گول له سسلری ایرانین سیاسی محیطینی ده ییشیب، ارتجاع قوّه لرینی گئری اوتورماغا مجبور ائتدی. کورد خالقی نین ملی آزادلیق مبارزه سی نین غلبه سی ایراندا یاشایان باشقا خالقلارین اؤز مبارزه لرینه اینامینی داهادا آرتیردی. ارتجاع دسته لری نین الی ایله باغلانمیش کلوبلارین قاپیسی آچیلدی، آزادیخواه مطبوعات یئنی دن نشره باشلادی.

خسرو روزبه اؤزونون حربی محکمه ده کی دفاعیه سینده ایران آزادیخواهلاری نین 21 آذر نهضتینه مناسبتی، اونا بسله دی یی دوستلوق علاقه لرینی افاده ائده رک دئییردی:25- 1324- جی ایللرده باش وئرمیش آذربایجان و کوردستان حرکاتی بیزیم استقلالیمیزین ساخلانیلماسینا، قورونماسینا و محکملنمه سینه سبب اولموشدور.آذربایجان حرکاتی آذربایجانی و ایرانی آزاد ائتمک اوچون ضروری ایدی"{22}.

حرکاتین رهبری، سید جعفرپیشه وری ایسه یازیردی: آذربایجان نهضتی خالق نهضتی دیر. او اؤز گوجونی و قدرتینی خالقدان آلمیشدیر.آذربایجان نهتضتی نین ریشه سی چوخ درین و چوخ قوّی دیر. اونی بوتون ایران خالقلاری نین اوره یینده و مظلوملارین روحونون عمقینده آراماق لازیم دیر{23}.

سید جعفرپیشه وری ملتلره مناسبتده ایسه یازیردی کی،ملی اسارت و قابا استبداد اصولونون مزه سینی آنلادیغیمیزا گؤره اسیر ملتلره اوره ییمیز یانیب اونلارین اسارت و استعمار بویوندوروغی آلتیندان خلاص اولماقلارین صمیم قلبدن آرزو ائتدی ییمیز حالدا زلف یاره توخونماق قوروخوسوندان اونلارین آزادلیق حرکتی حاقیندا نهایت درجه احتیاط ایله دانیشماغا عادت ائتمیشیک{24}.

بو سببدندیر کی، ملی حکومتین حیاتا کئچیردی یی مترقی تدبیرلر، خالقا وئردی یی حقوقلار ایراندا یاشایان مختلف خالقلارین آرا سیندا سون درجه جدی اهمیته مالک اولان مناسبتلر دوغوردی.

ملی حکومتین خالقا وئردی یی مطبوعات، عقیده و سؤز آزاد لیغی ایران خالقلارینی بوحقوقلاری مدافعه ائتمک اوچون سفربر ائتدی.

بو اولایلارین عظمت و قدرتیندن بوتون ایران خالقلاری یئنی قوّه آلیر، حرکاتی وار قوّه ایله مدافعه ائتمه یه سؤوق ائدیردی.

" ایران ارتجاع سی نین خائنانه هیجوموندان سونرا یوزلرله آذربایجانلی عائیله سی ایرانین جنوب منطقه لرینه سورگون ائدیلدی. بوتون سورگون بویی اونلارا مادی وسائط، حکیم و درمان یاردیمی ایرانداکی باشقا خالقلارین اؤز آذربایجانلی قارداشلارینا،21 آذر نهضتینه اولان صمیمی مناسبتلرینی ثبوت ائتدی"{25}.

ادبیات و منبعلر

1- " آذربایجان" روزنامه سی 1327- جی ایل.نمره- 67.

آذربایجان ملتی نین شرق دنیاسینا تأثیری.

* مجیری.

2- " آذربایجان" روزنامه سی 1352- جی ایل. نمره- 2377.

3- " آذربایجان" روزنامه سی 1327- جی ایل. نمره- 90.

ملی حکومت خالقلارین آزادلیغینی تأمین ائتمیشدی.

* غفار کندلی.

4- " آذربایجان" روزنامه سی 1329- جی ایل. نمره- 684 .

5- " آذربایجان"روزنامه سی 1341- جی ایل.نمره- 1429.

21 آذر نهضتینده ملی اقلیتلرین اشتراکی حاقیندا.

* جعفر مجیری.

6- " آذربایجان" روزنامه سی 1324- جی ایل.3- مهر.

7- باخ دیل و ادبیات دا 5- شه.

8- " آذربایجان" روزنامه سی 1324- جی ایل، 4- آبان.

9- " آذربایجان" درگیسی 1365- جی ایل. نمره- 2. ص-51.

* سیدآغا عون الهی- 21 آذر نهضتی نین تأثیری.

10- " آذربایجان" روزنامه سی 1343- جی ایل، نمره-1537.

* ذ. شریفی- خالق محبتی.

11- " آذربایجان" روزنامه سی 1324- جی ایل، نمره- 1591.

12- " آزاد ملت " روزنامه سی. 1325- جی ایل. 7 خرداد.

13- " آذربایجان" روزنامه سی 1333- جی ایل، نمره- 634.

آذربایجان و کورد خالقلارینین دوستلوغی سارسیلمازدیر.

* سهراب زمانی.

14- " آذربایجان" روزنامه سی 1333- جی ایل، نمره- 670.

* رحیم قاضی- ایکی قارداش خالقین دوستلوغی.

15- 2004- جی ایل دنیا آذربایجانلیلارینین ایمئل قوروپوندا.

ژنرال غلام یحیی دانشیاندان خاطره.

* صمد نیک نام.

16- ملی حکومت و رای لر. ص-39.

آذربایجان و کورد خالقی نین وارلیغینی دانماق اولماز.

* فتحی خشکنابی.

17- باخ دارالفنون دا 16- یا.

18- " آذربایجان" روزنامه سی 1955- جی ایل.نمره- 708.

کوردستاندا ملی حکومت قورولماسینین ایل دؤنومی.

* علی ابلوچ.

19- " آذربایجان" روزنامه سی 1334- جی ایل، نمره- 793.

* آ. زادیگیان- خاطره .

20- " آذربایجان" روزنامه سی 1334- جی ایل. نمره- 812.

ایکی قارداش خالقین بیرگه مبارزه تاریخیندن خاطره.

* ایشخان زادگیان.

21- " 21 آذر" درگیسی.1379- جی ایل، نمره- 9.ص- 54.

* اسماعیل شمس- 21 آذر حرکاتی اؤلمزدیر.

22- " آذربایجان" روزنامه سی 1347- جی ایل.نمره- 1749.

21 آذر نهضتینده خالقلار دوستلوغی.

* مختار دیده کنان.

23- " آذربایجان" روزنامه سی 1324- جی ایل.14- شهریور.

24- " آذربایجان" روزنامه سی 1324- جی ایل.

سید جعفرپیشه وری .

25- " آذربایجان" روزنامه سی 1338- جی ایل. نمره- 1211.

21 آذر نهضتی و خالقلار دوسنلوغی.

* ج . حسین زاده .