صمد بهرنگي

ائلدار محمدزاده صديق

Eldarmsadig@yahoo.com

 

قوي افسانه لشسين صمد بهرنگي

انساني ياشادار مسلك چلنگي

قوي عاشيقلار قوشسون آدينا داستان

اوغوللار دينله سين سني هر زامان

ترپنسين يئريندن قوي بؤيوك تبريز

اؤز باشيناليقدان داي قالماسين ايز

قوي يانسين اودلارا شعريم داستانيم

حكمدن قورتولسون آذربايجانيم

ح.دوزگون  (1347)

 

ايراندا اوشاق ادبياتينا كئچن ايللرده چوخ ماراق و علاقه گؤسترنلر اولموشدور . سؤز يوخ كي فارس ديلينده چاغداش ادبياتي ساحه سينده ان مهم و ماراقلي حركت يارادان رحمتلي صمد بهرنگي اولموشدور. او ، همده آذربايجانين ادبي مساله لري و فولكلورو باره سينده مقاله لر و كيتابلار نشر ائديبدير . بو مقاله ده صمد بهرنگي نين ياشاييشي ، ادبي و علمي فعاليتلري ايله تانيش اولوروق.

***

بيلگي لي يازيچي ، شعورلو اؤيرتمن ،ذوقلو تدقيقاتچي و عاغيللي چئويرمن صمد معلم ، بوتون واليغيني ، شعورلو و چوخ قيسا اولان حياتيني ، فعاليت وياراديجيليغيني بوتونلوكله آذربايجان خالقي نين ميلي وارليغي و مدنيتي نين قورونماسي و انكشافي اوغروندا مبارزه يه حصر ائتميشدير . صمدبهرنگي 1318 نجي ايلين ، تير آييندا ، تبريزين چرنداب محله سينده اسكولولركوچه سينده ، دونيايا گؤز آچدي ، نئچه آيدان سونرا ، عائله سي جمال آباد كوچه سي و سونرا لك لر كوچه سينه كؤچدولر . او مينلرجه اوشاق كيمي بيرينجي دفعه اولاراق يوخسوللوقلا تانيش اولدو. صمد اؤز تاي ـ توشلاري كيمي كوچه ده ، بازاردا ، توز ـ تورپاق ايچينده بؤيودو.

صمد ، اون بئش بهمن ابتدائي مكتبينده اؤيرنجي اولدو ، او آخير اوچ ايليني جاويد مكتبينده اوخودو ، ايكينجي تحصيل سطحيني ايسه تربيت مكتبينده بيتيردي . صمد 1334 نجي ايل تبريز دانشسراسينين سيناغلاريني كئچيريب و اؤيرنجي اولدو.

1330-1340 جي ايللرده خائن شاه رژيمي بوسبوتون حاكميتين ايران ملتينه تحميل ائتميشدي ، بوندان قاباق ، 1325 نجي ايللرده آذربايجان و بير نئچه باشقا يئرلرده  آزادليق ايسته‌يه‌ن فرقه‌لر بؤيوك كوتله وي ـ ملي حركتلر ائتميشديلر . همين حركتلري، دولت قوشونلاري وحشيجه سينه قانا چكيب ، بؤيوك فاجعه لر ياراتميشديلار . 1330 ـ نجي ايلده مصدق باشچيليق ائدن حركت ايسه ‹زاهدي› كودتاسيلا قانا چكيلدي و 30 تير شهيدلري كيمي خاطره لرده قالان گونلر ياراندي . كودتادان سونرا ايرانين ان آغير ايللري ايدي آزادليق سئوه ن لر ، وطن پرورلر توتولدولار ، حبسه سالينديلار و يا سورگون دوشدولر . چوخلولاري ايسه دارا چكيلديلر . او ايللر آذرباجانداكي اؤيرتمن لر صينيف و ائو تاپشيريغي وئرمك عوضينده آذربايجانلي اوشاقلارا بئله يادداشت وئرديلر و طلب ائديليردي كي ، اونو 20 دفعه قده ر يازيب اوخوسونلار : ‹ براي حفظ مليت خود بايد فارسي صحبت كنيم › : ‹ اؤز ميللي وارليغيميزي قوروماق اوچون گرك فارس ديلينده دانيشاق . › گويا ‹ميلي وحدت › دويغوسونو ياراتماق و فارس ديليني يايماق مقصديله او قده ر چاليشير و جانفشانليق ائديرديلر كي ، حتي بير كلمه ده اولسون فارس ديلي بيلمه يه ن آذربايجانلي ، دردلريني هم صحبتينه سؤيله مه سينه يئنه ده اجازه وئريلميرديلر .

آذربايجان عائله سينده ، آذربايجانلي لار آراسيندا بؤيويه ن ، آنا ديلينده تربيت آلان ، ناغيل ائشيدن بير اوشاق بوتون بونلاري اؤز گؤزو ايله گؤرودو.

صمد ايسه 1346-نجي ايلده آرازا ساري گئديب و داها قاييتمامادي. او 11 ، ايل (1336-1347 ايللر عرضينده) توفارقان ،ممقان ،آذرشهر ،گوگان، قدجهان و آخيرجان كندلرينده اهالي نين زحمتكش و يوخسول اوشاقلارينا بيلگي اؤيره‌ديردي .

آخيرجان كندي نين آغ ساققاللاريندان بيري صمدي بئله خاطيرلايير : ‹صمد  پاك قلبلي ، آنلي آچيق ، مهربان ، دوزگون و غئيرتلي بير انسان ايدي ، من صمد كيمي خالق يولوندا چاليشان آنلاقلي بير آدام گؤرمه ميشم و اونون ساغليغيندا وار قوه‌سيله ميلت يولوندا چاليشماسي نتيجه‌سينده آخيرجاندا و ياخين قونشو كندلرده يوخسوللارين اوشاقلاري ساوادلانديلار

اوشاقلار هميشه اونو صبرسيزجه گؤزله ييرديلر و دئييرديلر :

‹بهرنگ معلم هاچان گله جك ، بيزه نه گتيره جك ›

او بير كنددن ، باشقاسينا گئديب اوشاقلار كيتاب اوخوماق اؤيردردي ، اونلارا كيتاب ياراداردي و اوزوده حركتده اولان كيتاب ائوي كيمي چانتاسيندا اونلارا كيتابلار آپاراردي و اوشاقلارا هديه ائدردي .

او همين زاماندا ، اؤز بيلگي سي ني آرتيرما و يوكسك تحصيلا ت ائتمكدن بير آن كنار گزمدي . تبريز اونيوئرسيته سي نين ادبيات دانشكده‌سينده گئجه لر درس اوخويوب ، سحرلر ايسه كندلي لره درس اؤيردردي .

صمد دئميشكن :

‹ چوخ رنگارنگ ، معلوماتسيز ، رويا و شيرين دويغولارلا دولو اوشاقليق دونياسيندان كئچيب ، قارانليق ، آجي حقيقتلره و چكيشمه لره دولو بؤيوكلرين آغير اجتماعي محيطينه آدديم قويورام .›

او بو اوزون كؤرپودن كئچدي و اؤز تعبيرينجه دئسه ك ، ‹ معلوماتلي ، سيلاحلي و الينده چراغ بؤيوكلرين قارانليق دونياسينا يئتيشدي ›.

بو قارانليق دونيادا چراغي الده ساخلاماقلا ،  ظلمت و قارانليقدا ، جهالتده قالميش خالقيني ، اونون گله جگي اولان اوشاقلاري ايشيقلي صاباحلارا دوغرو آپارماق يولوندا صمد بهرنگي بئله بير حيات شعاري قبول ائتدي :

‹ اؤلوم ايندي چوخ آسانليقدا مني تاپا بيله ر، آمما نه قده ركي ، ياشاماق امكانيم وار ، گرك اؤلومله اوزلشمگه تلسمه يه م ، البته بير واخت اؤلومله اوزلشمك مجبوريتينده قالاجاغام و قالمالييام دا ، اوندا اؤلمك اؤنملي دئييل ، اؤنملي بودور كي ، منيم حياتيم و يا اؤلوموم ، باشقالاري نين حياتيندا ، نه ايز قوياجاقدير

و بوندان سونرا صمد بهرنگي بوتون وارليغيني ، گوجونو آذربايجان ديلي نين و مدنيتي نين ياييلماسيندا ، انكشافيندا حصر ائتدي . بونون اوچون او فيكري ، دويغوسو ، ايدراكي پاك و هله‌لكه لنمه ميش آذربايجان اوشاقلاريني سئچدي . شاه حاكميتي‌نين فارس ديليني يايماق و بوتون اؤلكه لرده كي غئير فارس ميلتلري آسيميلاسيا ائتمك سياستيني حياتا كئچيرن گوجلو بير تبليغات مكانيزمينه قارشي چيخدي ، چوخلو سرمايه لر هزينه ائدن دين سيز شاهين ، دولت تشكيلاتي صمد بهرنگي نين و اونون بهروز دهقاني ، عليرضا نابدل (اوختاي) و حسين دوزگون كيمي مسلكداشلاري نين الده ائتديگي نتيجه لره يئتيشه بيلميرديلر . استبداد دؤورونده خالقلارين آناديلينده يازيب اوخوماقلاري ان بؤيوك گناه ساييلريدي و هابئله آذربايجان ديلينده اثر يازماق و چاپ ائتديرمكده بؤيوك جرم ايدي ، بونا گؤره ده صمد و بير نئچه يازيچيلار مجبور اولاراق او ايللر اؤز اثرلريني فارس ديلينده يازيرديلار .

اونون ايلك نشر ائتديگي كيتاب «پاره پاره» آدلانيركي آذربايجان تورك ادبياتيندان نمونه‌لرايله دولودور. سونرا «قوشماجالار و تاپماجالار» كيتابيني‌چاپ ائتديردي.

البته دئيله نلره گؤره صمد بوتون ناغيللاري و يازيلاريني توركجه‌ده يازميشدير ، آمما توركجه ده نشر ائتمك امكاني اولماديغينا گؤره اونلاري فارسجايا چئويرميش و نشر ائتميشدير . بو مساله ‹ اولدوز و قارغالار › ناغيليندا آيدينجاسينا گؤرونور ، مثال اوچون يازير : «اوشاقلار سلام ! منيم آديم اولدوز دور . اوخودوغونوز بو ناغيل منيم باشيما گلن لردير . جناب بهرنگي بير زامان كنديميزده معلم ايدي . بيزيم ائويميزده ياشاييردي . بير گون باشيما گلنلري اونا دانيشديم . خوشونا گلدي و دئدي : اگر اجازه وئرسن  ، سنين و قارقالارين سرگذشتي ني ناغيل ائده رم و كيتابدا يازارام . قبول ائتديم » بونلا يازيچي  حكايه ني اوخوماميشدان قاباق اوخوجوسونا ايضاح وئرير. اونا آچار وئرير ، متني دوزگون درك ائتمك ، شرايطي آنلاماق اوچون اونو حاضيرلايير ، باشا سالير ، محيطي گؤسترير ، اوخوجويا تام آيدين اولور كي ، حادثه لر آذربايجانلي عائله سينده جريان ائدير و اشتراك چي لار دا آذربايجانلي دير . 1344 نجي ايلين آمريكالي كودتاسيندان ، 12 ايل كئچن زمان اونون بيرينجي كيتابي نشر اولدو . او زامان كي بيزيم ملي ثروتيميزين ، نفتي آمريكالي لارا ساتيرديلار و اگر سه بيري همين غارتگرليگه قارشي بير سؤز دئيرديسه ، قانلي قادالي پهلوي رژيمين حبس خانالاري و شكنجه گاهلاريندا بوغولاردي ، صمد ائله بو زاماندا شاه رژيمينين ايجاد ائتديگي قيفيللي قاپيلاري قاباغيندا  ، گؤزچو اوتوردو ، كي بلكه بو قاپي لاري آچا بيلسين . او مقاله لر و ناغيللاريندان فرش توخويان اوشاقلارين ياشايي شيني گؤسترره ك ، ايشچي و ستم گؤرموش محروم خالقيميزين ياشايي شيني قلمه چكرم اونلاردا اولدوغو محروميت و فقري ، دونيان گؤزلري اؤنونده باخيشا قويموشدور . او اوشاق ادبياتيندا بيرينجي دفعه اولاراق ستم گؤرموش و سرمايه دارليق چرخ لري نين آلتيندا ازيله ن اوشاقلارا باخيردي ، او اوشاقلار كي يامانلار ائشيديرلر و پيسليک  گؤروردولر و انسانين بيرينجي ليك حقوقلاريندان محروم و اوزاق ايديلر . همين مساله سبب اولدو كي اونون ناغيللاري آلقيشلانسين . صمد يازماق صنعتي ني ، فولكلوروموزون ييعماغي ايله باشلادي و فولكولور نمونه‌لريني‌ده توركجه توپلاياردي. اونون ناغيللاري سمبليك و رمزلري ابدي ، اونلارين ان گوجلوسو ‹بالاجا قارا باليق›دا آيدينجاسينا گؤرونور.

همين ناغيلدا ، صمد اوشاقليقدان ، گنجليك و بؤيوكلوگه يئتيشمك دؤورانيني مهارتله گؤسترميشدير . بالاجا قارا باليق ، ناغيللي 1969 ميلادي ايلينده ، ايتاليانين ‹بولونيا› سرگي سينده بيرنجيليك قازاندي و هابئله همين ايلده چك اوسلواكي نين ‹ بي نيال براتسلاو ›سرگي سينده ايسه بيرنجي اولدو ، هيمن ناغيل فرانسادا آلقيشلاندي و دفعه لرله ، فرانسيزجادا چاپ  اولدو و ‌‹پلانتو› آدليم فرانسالي رسام اونون ناغيلينين شكيللريني چكدي.

صمد دئيه ردي : ‹ گؤبله ك كيمي يئردن چيخماميشام ، آتام وار ، آنام وار ، آمما گؤبله ك كيم بؤيوموشه م ، و گؤبله گين ضدينه اولاراق تئز آياقدان دوشدوم ، هر يئرده شئه وارسا ،‌اونو اؤزومه چكديم ، هئچ بير كس مني سووارمادي ، من بؤيودوم ، ايگده آغاجي كيمي، اگري ، اويرو ، و آز سويا قانع اولدوم و آذربايجان كندلري نين اؤيرنجي سي اولدوم . آتام دئيه ر : اگر ايراني ، ايرانلي لار آراسيندا بؤلسه لر ، بوندان چوخ سنه چاتماز ! ›.

هر يازيچي يازماغيندا بير سئوگيسي و ديلگي واردير و همين مساله اونون يازماغينا و ياراتماغينا سبب اولور ، صمدين سئوگيسي خالق ايدي ، خالقي استثمار و زوراكيليقدان قورتارماق و اوندا آزاد ياشاما دويغوسونو ياراتماق ، همين عشق اونو اؤيرتمن ائتدي ، او ياخين ارتباط لار خالق ايله قورمالي ايدي . او هئچ زامان خالقدان آيريلمادي ، مكتبده خالقا مكتوب يازماقدا ، اونلار ايله اكينچيليك ائتمكده و شهرلر و كندلريميزه سفرلرينده ، اونون فيكري هر زامان خالق ايله ايدي . او ميخائيل شولخوف ون ‹ ميلتله  صداقتله دانيشماقدا اونلارا گئرچكلري دئمكده اگر آجي و سانجي لي دا اولسا ، يئني مبارزلر بئجرتمكده ، آرمانلار يولوندا بشريتي اينجه صنعت دن تاثيرلي و قدرتلي باشقا بير يول يوخدور . › بو سؤزونه اينانيردي .بهرنگي ناغيللاري نين امتيازلارين خلق ياشايي شينا باخيشي دير . و همين گئرچكليك سبب اولور كي اوخوجو اونا ساري چكيلسين چونكو او گئرچك لري گؤرور و گئرچك يازير و او ‹ لبلبي ساتان اوغلان › ناغيليندا گئرچكليك اصولونون اسا س شيوه سينه يئتيشير و يازيچي نين مستقل و گؤرونن بير شخص كيمي ناغيلداحضورونو آرادان آپارير . همين ناغيل گؤستريركي اگر صمد بير آزدا ياشاسايدي ، ادبيات سيماسيندا آدليم بير اولدوز كيمي اولاردي . علي اشرف درويشيان يازير : ‹ او گوستاو فلوبر كيمي آرمانلي و الدن اوزاق اولان يازيچي‌نين، يئريني آلا بيلردي .› اونون ساده ناغيللاري ، اوشاقلاردان علاوه ، بؤيوكلري ده اؤزونه ساري جذب ائتدي ، او بؤيوكلر كي صادق هدايت دن سونرا اجتماعي مساله لره گؤره بئله صداقتلي و صميمي يازيچي گؤرمه ميشلر . صمد بهرنگي نين اؤلومونه تقريبا 3-2 آي قالميش ‹ آواي نوگلان › : يئني گوللر آوازي آدلي كيتاب حاققيندا يازديغي ‹نگين› و ‹راهنماي كتاب› 1968 ژورناللاريندا چاپ ائتديرديگي مقاله ده اوشاق ادبياتيندان دانيشاراق ايكي مساله يه فيكير وئرمكه توصيه ائتميش و اؤزوده بو معيارلاري الده اساس توتموشدور .

1-نجي سي اوشاق ادبياتي معلوماتسيز ، رويالار و شيرين دويغولارلا دولو اوشاق دونياسي ايله قارانليق و آجي حقيقتلرله دولو بؤيوكلرين كئشمكشلي اجتماعي محيطي آراسيندا كؤرپو اولماليدير . اوشاق گرك بو كؤرپودن كئچسين و معلوماتي سيلاحي و الده چيراق بؤيوكلرين قارانليق دونياسينا آدديم قويسون و

2-نجي سي اوشاق دقيق ، دوزگون دونيا گؤروشو وئريلمه ليدير . اونا ائله بير مئيدان وئريلمه ليديركي، دائيم دگيشن جمعيتده و شرايطده مختلف اخلاقي و اجتماعي مساله لرله قيمت وئره بيلسين . اوشاغا دئييلمه ليدير كي ، اوشي كي ، بشريته ، انسانليغا قارشي دير و جمعيتين تاريخي انكشافي نين قارشي سيندا آلير ، اونا قارشي نفرت ائتمك لازيم دير . بو نفرت لازيم دير . بو نفرت اوشاق ادبياتيندا يول آچمالي دير .

29 ياشيندا دونياسي ني معمالي شكيلده دگيشديرن صمد بهرنگي بوگون آذربايجان تورپاغينين قوينوندا تبريزين اماميه قبريستانليغيندا ابديي ياتميشدير  . مزاري اوستونده قويولموش باش داشيندا بو سؤزلر حك ائديلميشدير :

اوشاقلارين الدن گئتميش دوستو ، صمد بهرنگي

اي وفاسيز باهار

قاپيمي نازلا آچدين ( مني گئج يادا سالدين )

گوللري نين عطري گؤزومو يوخويا آپاردي ( تئز اويدوم )

غنچه لري نين گولوشو اوره گيمده قالدي (دويماديم )

اؤره ك اوخشايان آيين ايشيغي گؤزومده قالدي (حسرت ده قالديم )

ايشيغي نين شعالاري تئز اوچوب گئتدي ،اورگيم سيخيلدي.

ـــــــــــــــــــــ

قايناقلار

1.                       صمد بهرنگي منظومه‌سي (حسين دوزگون)

2.                       صمد بهرنگي (علي اشرف درويشيان)

3.                       برادرم صمد بهرنگي (اسد بهرنگي)

4.                       رحمتلي صمد بهرنگي نين اثرلري